Notesale: Turn your study into money

Document Preview

Extracts from the notes are below, to see the PDF you'll receive please use the links above

---

İslam’da Bilim ve
Teknik
Cilt I

İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ KÜLTÜR A
...
org - www
...
org

‹slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
Genel Yay›n Yönetmeni
Nevzat Bayhan
Yay›n Dan›şman›
Prof
...
‹skender Pala
Yay›n Koordinatörü
Hasan Iş›k
Çeviri
Abdurrahman Aliy
Yay›na Haz›rlayan
Hayri Kaplan, Abdurrahman Aliy
Sezgin, Fuat
İslam’da Bilim ve Teknik/ Fuat Sezgin; Çev
...
Haz
...
- Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı;
Türkiye Bilimler Akademisi, 2007
...
: mk res
...
- (Türkiye Bilimler Akademisi yayınları; no
...
Kütüphaneler ve Yayımlar
Genel Müdürlüğü kültür eserleri dizisi; 401)
İçindekiler: Arap-İslam bilimleri tarihine giriş
ISBN 978-975-17-3252-1 (tk
...
c
...
Aliy, Abdurrahman
...
Neubauer, Eckhard
...
Kaplan,
Hayri
...
Eser adı
...
Seriler
...
4796

‹kinci Bas›m
Nisan 2008
1
...

Renk Ayr›m›, Bask› ve Cilt
Entegre Matbaacılık A
...
No: 17 Çobançeşme-Yenibosna/İSTANBUL
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55

İSLAM’DA BİLİM VE
TEKNİK
Cilt I

ARAP - İSLAM BİLİMLERİ
TARİHİNE GİRİŞ

Fuat Sezgin

TÜRKİYE BİLİMLER AKADEMİSİ, İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ, T
...
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI
ORTAK ÇALIŞMASIDIR
...
Özellikle bilim ve teknoloji

alanında başarılanlar, belli bir coğrafya ya da kültüre mal edilemez; aksine insanlığın bugün
vardığı nokta farklı tarihsel dönemlerin, farklı uygarlıkların ufuk açan yenilikler kattığı,

akla ve bilgiye verilen öneme paralel olarak gelişen bir düşünce yapısının birikimidir
...


İslam uygarlığı da, bilim ve teknoloji alanlarında büyük atılımlar gerçekleştiren

ve bugün insanlığın ortak hafızasında yer etmiş önemli bilim adamları yetiştirmiştir
...


Değerli Türk bilim adamı Prof
...
Fuat SEZGİN; uzun yıllar süren çalışmaları

sonucu ortaya koyduğu bu eserle, İslam dünyasının bilim ve teknoloji alanlarında insanlığın

gelişmesine yaptığı katkıları incelemekte, bilim tarihi için yeni bir bakış açısına kapı aralamaktadır
...


Kurumlarımız işbirliği yapan ve ortak değer üreten kurumlar haline geldikçe, düşün-

sel birikimin ekonomik birikim kadar hayati öneme sahip olduğu genel kabule dönüştükçe
ve hepsinden önemlisi bu yaklaşım bir toplumsal irade biçimini aldıkça, toplum olarak
hedeflerimize daha hızlı ve daha kolay ulaşacağız
...
tarafından yeniden basılması bu alandaki büyük ihtiyacın kanıtıdır
...


Böylesine önemli bir eserin yeniden basılarak kültür hayatımıza kazandırılmasına

katkı sağlayan herkesi yürekten kutluyorum
...
Ancak Türkler özellikle 15
...
Bu dönemde iki Türk şehri olan Semerkant
ve İstanbul, İslam dünyasının bilim ve felsefe merkezleri haline gelmişlerdir
...
Osmanlı topraklarından Türkistan’a giden Kadızade Rumi, Semerkant’taki rasathanede görev almış;
Semerkant’tan İstanbul’a gelen Ali Kuşçu da medreselerde ders vermiştir
...
Arapça, Farsça,
Latince ve Yunanca bilen Fatih Sultan Mehmed, döneminin önemli şairlerindendi
ve çok zengin bir kütüphaneye sahipti
...

İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı olarak, Müslümanların insanlığın evrensel bilim tarihine yaptığı katkıyı gün ışığına çıkararak alışılagelmiş önyargıları ortadan
kaldıran İslam’da Bilim ve Teknik adlı eseri hazırlayan ve yayımlanmasını sağlayan
herkese teşekkürü borç bilirim
...
Eski Çağ ile Yakın Çağlar arasındaki yaklaşık 1000 yıllık boşluk bu
bağlamda yeterince irdelenmemekte, Batı biliminin bir yerde eski Yunan uygarlığının
küllerinden yeniden doğarak gelişme sürecine girmiş olduğu düşüncesi bir açık gerçek
olarak yalnızca Batı dünyasında değil onun dışında kalan coğrafyada da yaygın biçimde
benimsenmektedir
...
yüzyıl ortalarından başlayarak, gene Batı
kültür çevresindeki bir avuç bilim insanının Orta Çağ İslam dünyasının doğa bilimleri
alanındaki eserleri üzerinde yürüttükleri çalışmaların sonuçlarının ışığında sorgulanmaya başlanmıştır
...
Dr
...

Fuat Sezgin, bunun ötesinde, Frankfurt Üniversitesi’ndeki Enstitüsü bünyesinde
eski yazma eserlerde betimlenen alet ve cihazların yeni yapım örneklerini üreterek, 9
...
yüzyıllar arasındaki dönemde İslam coğrafyasından kaynaklanan bilimsel katkıların
yer aldığı bir müze yaratmıştır
...
Sezgin tarafından ayrıca beş ciltlik “Wissenschaft und Technik im Islam” başlıklı bir katalog kaleme
alınmıştır
...
Sezgin, bu değerlendirmelerden
hareketle, bilimsel gelişmeleri ara durağan dönemleri izleyen sıçramalarla gerçekleşen
bir süreç yerine, süregelen bütünleşik bir evrilme süreci olarak yorumlamaktadır
...


10

Fuat Sezgin’in bilim tarihine yeni bir boyut getiren eser ve görüşleri günümüz
İslam dünyası için ayrı bir önem taşımakta, bu kültür çevresine unutmuş olduğu bilimsel
geçmişini anımsatmak, yitirmiş olduğu gözlenen belleğini yeniden kazandırarak, bilimsel araştırma şevkini uyandırmak ve ona özgüven aşılamak gibi tarihi bir görevi yerine
getirmektedir
...

Bu önemli eserin Türkiye’de yayınlanmasına Akademimize verdiği izinle olanak sağlayan değerli Şeref Üyemiz Prof
...
Fuat Sezgin’e ve eserin yayımlanmasını
üstlenen Kültür ve Turizm Bakanlığı’na teşekkürü borç bilmekteyiz
...
Abdurrahman Aliy ve Dr
...
Dr
...
Dr
...
Dr
...
Dr
...
Dr
...
Dr
...
Gör
...

Prof
...
Engin BERMEK

Türkiye Bilimler Akademisi Başkanı

11­

İçindekiler
(Katalog Geneli)

Cilt I:
Önsöz
...
1

...
Bölüm: Astronomi
...

Cilt III:
2
...
1

...
Bölüm: Denizcilik
...
Bölüm: Saatler
...
Bölüm: Geometri
...
Bölüm: Optik
...
Bölüm: Tıp
...
Bölüm: Kimya
...

9
...
155
Cilt V:
10
...
1
11
...
63
12
...
91

...
Bölüm: Antik Objeler
...
Bölüm: Orientleştirici Stilde Avrupa Camı ve Seramiği
...


ÖNSÖZ

13­

omantik dönemde, tarihsel olgulara karşı adil olmayan periyotlaştırmanın
etkisi altında henüz yeni doğmuş olan tek yönlü ‘Rönesans’ kavramının
ve ortaçağın başarılarını yadsımanın hakim olduğu dönemde, Jacques Sédillot
ve oğlu Louis-Amélie, Ebū el-Ḥasan el-Marrākūşī’nin (7
...
yy
...
Bunu
on yıl sonra oğul Sédillot’nun el-Marrākūşī’nin kitabı üzerine yaptığı hayranlık
uyandıran çalışması takip etti2
...
Bununla birlikte baba ve oğul Sédillot bilim dünyasının,
Arap-İslam kültür çevresinin ortaya koyduğu başarılara karşı adil bir davranış
için onlarca yıl süren bir mücadele verdiler, her ne kadar bu, meslektaşları ve
Fransız Akademisi tarafından pek hoş karşılanmamış olsa da
...
Reinaud
çalışmalarının birisinde, bilimler tarihinin bütünlüğünü veciz bir şekilde ifade
eden şu düşünceye ulaşmıştı6: «Rastlantı, tekniklerin ve sanatların ilerlemesinde çok büyük bir rol oynamaz
...

Her zaman aynı hızla ilerlemez, fakat hareket süreğendir
...
Mesela insan bilgisinin bir alanını ele alalım: Bu alanın
tarihi, yani ilerleme tarihi, aralıksız bir zincir oluşturur
...
»
1853 yılında yayınlanan Averroès et l’Averroïsme adlı eserinde Ernest Renan
(1823-1892) Arap Felsefesinin Avrupa’daki resepsiyonunun bilim tarihçileri için
1 Traité

des instruments astronomiques des Arabes, 2 Bde
...
41)
...

3 Bu alandaki birçok çalışması arasında Introduction générale à la géographie des Orientaux isimli,
Abū el-Fidā’nın coğrafya kitabının tercümesine bir giriş cildi olarak yayınlanan çalışmasıyla Reinaud, coğrafya historiyografyacılığına müstesna bir etkide bulunmayı başarmıştır (Géographie
d’Aboulféda, 2 Cilt
...

4 Monumens arabes, persans et turcs du cabinet de M
...

5 Bu alanda Ildephonse Favé ile ortak çalışmasından doğan şu eserden söz edilebilir: Du feu grégeois
...

6 J
...
Reinnaud ve I
...
e
...
2
...

Bu, maalesef çok genç, 38 yaşında ölmüş olan Franz Woepcke (1826-1864)’dir
...

Özellikle 1851 yılında yayınlanmış olan doktora çalışması L’algèbre d’Omar
Alkhayyâmî beklenmedik bir etki yaratmıştı
...
/11
...
Ulaşılan bu sonuç, dönemin
matematikçilerini özellikle şu sebepten dolayı şaşkınlığa düşürmüştü: Otorite
olarak kabul edilen matematik tarihçisi Jean-Étienne Montucla’nın7 Arapların
cebirde ikinci dereceden denklemleri aşamadığına ilişkin kesin yargısını zihinlerinde tutuyorlardı
...
-J
...
-A
...
-T
...

Woepcke gibi büyük oryantalistlerin yoğun ve geniş kapsamlı çalışmaları gelecekteki araştırmalara Arap-İslam bilim adamlarının evrensel bilimler tarihindeki yerlerine ilişkin umulmadık ve hayret verici perspektifler açmış oluyordu
...
Wiedemann bir fizikçiydi ve çalışmalarının büyük bir çoğunluğu fizik
ve teknik alanlarıyla ilgiliydi
...
Bu yorulmak bilmez bilim adamının verdiği yazılı ürünler, ikiyüz kadar makale ve monografi olarak yayımlandı
...

Wiedemann buna ilaveten büyük bir öğrenci kitlesini çevresinde topladı ve
onları bu alanla ilgili konuları işlemekle görevlendirdi
...
Bu ürünler şimdiye kadar olduğu gibi,
gelecekte de Arap-İslam kültür çevresi içerisinde yürütülen tabii bilimler historiyografyası için yapı taşlarını teşkil edecektir
...
359f
...
Sayıca
daha fazla olan diğer yazıları, üç cilt halinde Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte adı altında Dorothea Girke ve Dieter Bischoff tarafından bir araya getirilmiştir
(Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-İslamischen Wissenschaften 1984)
...
Wiedemann
yardımcılarıyla birlikte şu ya da bu aletin prototipini inşa ettiğini yazılarında sık
sık belirtmektedir
...
Kelber’den satın aldığı beş tanesinin dışında, onun
tarafından yapılmış modellerin kaderi hakkında daha fazla bir bilgiye maalesef
ulaşamadım
...
Müzenin harflerin Arapça yazılması talebi karşısında
Wiedemann şöyle cevap vermektedir: «Ben, rakamların usturlap üzerine işlenmesinde bizim yazımızın kullanılması çaresini öneriyorum
...
» Bugün kesinlikle bilinmektedir ki, Wiedemann’ın yaptığı modelin
aslı Muḥammed İbn eṣ-Ṣaffār’ın (420/1029, bkz
...
95) Berlin Devlet
Kütüphanesi’nde bulunan usturlabıdır
...
«Derece bölüm
çemberinde (limbus) ve arka yüzde kesinliği tartışmalı yerler boş olarak kalmış,
plaka ve örümcek denen ağ (rete) üzerine harflerin kazınması yerine basılı kâğıt
yapıştırılmıştır»9
...
Fakat ne temel
düşüncemizde ne de üstlendiğimiz bu ödevi yerine getirme gayretimizde “biz
bulduk” heyecanıyla hareket etmiyoruz, bilakis biz bilimler tarihinin bütünlüğüne ve yukarıda Reinaud ve Favé tarafından formüle edilmiş prensibe inanıyoruz: İnsanlığın ortak bilimsel mirası, süreğen adımlarla, her zaman düz bir
çizgi halinde olmasa da, değişken bir hızla büyümektedir
...
Yunanların olağanüstü yeri,
bilimler historiyografyası tarafından genel olarak kabul ve takdir edilir
...
Daha
1932 yılında Otto Neugebauer buna ilişkin olarak şöyle demektedir: «Yunan
9 Burkhard Stautz, Die Astrolabiensammlungen des Deuschen Museums und des Bayerischen Natio-

nalmuseums, München 1999, s
...


16

olanı Yunan-öncesine her bağlama girişimi çok yoğun bir karşı koymayla karşılaşıyor
...
Hâlbuki o zamandan bu güne
geçen 2500 yıllık “tarihe” bir 2500 yılın daha eklenmesi gerektiği gibi çok basit
bir olgu vardır, ve buna göre Yunanların artık başta değil, ortada bulunmaları
gerekiyor
...
Arap bilim adamları, kaynaklarının isimlerini tam olarak belirtmeyi ve öncülerini, özellikle Yunanları büyük bir saygı ve şükranla anmayı adet
edinmişlerdi
...

Kendilerine borçlu olduğumuz J
...
Sédillot, L
...
Sédillot, J
...
Reinaud ve
F
...
Buna rağmen E
...
»11 Bunun sebebi her şeyden
önce bilimler historiyografyasında inatçı bir şekilde tutunan, Arap-İslam kültür
çevresinin bilimler tarihindeki yaklaşık 800 yıllık yaratıcı dönemini görmezden
gelen ve böylelikle de modern insanın temel bilim tarihi bakış açısını daha okul
kitaplarından başlayarak perçinleyen ele alış tarzında görülebilir
...
259
...
A History of Ancient Mathematical Astronomy (3 Cilt, Berlin, Heidelberg, New York 1975) isimli anıtsal
eserinin dışında şu yazılarına bkz
...
157-170; Über babylonische Mathematik und ihre Stellung zur ägyptischen und griechischen, Atti des XIX Congresso Internazionale degli Orientalisti içerisinde (Roma 1935), Roma
1938, s
...
Festschrift, Graz 1973, s
...

11 Die Naturwissenschaften bei den orientalischen Völkern, Erlanger Aufsätze aus ernster Zeit içerisinde, Erlangen 1917, s
...
50 (Tıpkıbasım E
...
853-862, özellikle s
...


17­

Amerikan ya da Avrupalı örneklerine göre şekillendirildiği, günümüz Arapİslam kültür bölgesi için de geçerlidir
...
Bu düşüncenin ifadesi şudur: Arap-İslam
dünyası, geç antik dönem ile Avrupa yakın çağı arasındaki devirde, gelişime en
müsait ve etkisi en güçlü kültür sahasıdır ve de eski dünya ile oluşmaya namzet
Avrupa arasındaki yegâne gerçek bağdır
...
Bu girişin başlangıçta, kataloğun
kullanıcısına tarihsel ve konusal bilgi yardımı sağlama amacıyla basit bir ön
taslak olması düşünülmüştü
...
Arap-İslam Bilimleri Tarihine Giriş cüretkâr
başlığı altında sunulanlar bir deneme niteliğindedir ve belki de kendi kategorisinde bir ilkdir
...
Bu, geçerliliğini ancak belirli bir süre koruyabilecek bir deneme amacıyla en kısa sürede sunulanın sınırlarının genişletilmesi için bir sıçrama tahtası olması ve şu aralar sevindirici tarzda ilerleyen
Arap-İslam doğa bilimleri araştırmalarına hizmet edebileceği ümidi ile ele
alınmıştır
...
Modellerin büyük
bir bölümünde ise Arapça, Farsça, Türkçe ve Latince kaynaklarda veya bu kaynaklar üzerine yapılan çalışmalardaki resimlere ve açıklamalara dayandık
...
Büyük bir kısmın
yeniden inşasında enstitümüz dışından bazı kimselerin yardımına ihtiyaç duyduk
...

André Wegener Sleeswyk (Groningen), Dr
...

Felix Lühning (Bremen), Mahmut İnci (Düsseldorf), Martin Brunold (Abtwil,
İsviçre) Eduard Farré (Barcelona), Eymen Muḥammed ʿAlī (Kahire) ve
Kurultay Selvi (İstanbul)’ye en içten teşekkürlerimi sunarım
...
Bölüm) tek başına işlemiş ve bilgisiyle, eleştirel katılımıyla bu

18

bölümün büyük ölçüde başarıya ulaşmasını sağlamış olan Daniêl Franke’ye,
modellerimizin birçoğunu gerçeğine benzer şekilde atölyemizde imal eden,
eserlerin envanterini çıkaran ve teknik işaretler ile aletlerin açıklamalarını yapmış olan yardımcım Lutz Kotthoff’a teşekkür borçluyum
...
Gesine Yıldız, Dr
...
Bayan Dr
...
Bölüm) işlenmesini
üstlendi
...

Sadece kataloğun müsveddesini oluşma evrelerinde takip ettiği ve birçok kere
düzeltme amaçlı olarak okuduğu için değil, aynı zamanda özellikle müzenin
kurulması esnasındaki bütün zorluklar karşısında yanımda bulunmuş ve beni
cesaretlendirmiş olan eşime layık olduğu şekilde teşekkür etmem çok güçtür
...
ix
Önsöz
...
İslam’da Bilimlerin 1
...
Yüzyıldan 10
...
Yüzyıla Kadar Gelişimi
...
/7
...
2
2
...
Yüzyıl
...
/9
...
10
4
...
Yüzyıl
...
/11
...
24
6
...
Yüzyıl
...
/13
...
41
8
...
Yüzyıl
...
/15 Yüzyıl
...
/16
...
74

II
...
85




Arap-İslam Bilimlerinin Avrupa’ya Gidiş Yolları
...
Müslüman İspanya Üzerinden Giden Yol
...

II
...
144



Son Söz
...
Resepsiyonun Bizans Üzerinden Giden Yolu
...
Duraklamanın Başlangıcı ve Yaratıcılığın Son Bulmasının Nedenleri
...
183
Dizinler
...


I
...
193

II
...
204

III
...
214

Bilimleri yabancı kültür merkezlerinden
İslam dünyasına ulaştıran ana yollar

20

1

I
...
/7
...
/16
...
el-Bīrūnī (ö
...
Bunun tek
sebebi, Arap, Fars ve Türk dillerinde bize
ulaşan yazma haldeki kaynak materyallerin az
bir bölümünün yayınlanmış ve çok küçük bir
bölümünün incelenmiş olması değildir
...

Arap-İslam bilimlerinin Batı dünyasında
resepsiyonu ve özümsenmesi daha 13
...
Kısmî bir direnişe
rağmen 19
...
yüzyıldan bu yana Avrupa’da bilimler historiyografyasının düşüncesini ve ortaya
koyuluş tarzını derinden etkilemiş, şekillendirmiştir
...
yüzyılda adeta
kelimenin tam anlamıyla, insanlık düşünce
tarihinde Arap-İslam bilimlerinin her türlü
yaratıcı konumunu inkar eden Rönesans kavramında bir evrensel-tarih görüşüne sürüklenmişlerdir
...
1 Bu zamansal
sıçrayışta Arap-İslam kültürüne olsa olsa en
çok bir “bazı Yunanca eserleri muhafaza ve
tercüme etmek yoluyla aktarıcı” rolü kalıyor
...
yüzyılda başlayan
mücadele daha hayli uzun bir zaman bütün
gücüyle devam etmekteyken bazı Avrupa
ülkelerinde 18
...
Doğal olarak her zaman ideal biçimde
çalışmayan ve araştırma konusu hakkında
1 Fransız filozof Étienne Gilson Héloïse et Abélard (Paris

1938, Almanca tercümesi Heloise und Abälard, Freiburg
1955) isimli kitabında bir “profesörler rönesansı”ndan
bahsetmekte (s
...
Bu daha çok
G
...
Böylesi bir ilke tartışılabilir
değildir
...

Bu prensip duygu derinliğinden kaynaklanmaktadır ve olgular oradan dikte ettirilirler
...
Eğer bugüne
kadar bu arabistik, tarih kitaplarındaki sözde
“Rönesans” tasvirini sarsmayı başaramamışsa
da, Jean-Jacques Sédillot (1777-1832) ve oğlu
Louis-Amélie (1808-1875), Joseph-Toussaint
Reinaud (1795-1867), Franz Woepcke (18261864) ya da Eilhard Wiedemann (1852-1928)
gibi bilim adamlarının gayretleri sayesinde
ulaşılan tashih izleri göze çarpıyor
...
O Introduction to
the History of Science2 isimli eserinde bu
işi kusursuz bir biçimde gerçekleştirmiştir
...
Okul kitaplarının geleneksel bilimler historiyografyasından miras kalan
bakış açısında kayda değer düzeltmeler yapmamış olması da teessüfle görülüyor
...
Kişinin elimine ettiği her gerçek olgu için, ilkin yaratılan, daha sonra yorumlanan ve dahası nihayette kendisine dayanılan, kendileriyle hayalin uyuşmadığı bütün diğer olguları tarihten elimine etmeye yarayan bir uydurma
olgu ortaya çıkar
...
a
...
, s
...
H
...

14
...


nulduğu bir dönemde yetişmiştir
...
Bunda önemli olan bu tür araştırma sonuçlarının olabildiğince geniş ilgililer
kitlesine ulaştırılabilmesidir
...

Kurduğumuz müze ve bu müzede sergilenen
parçaları tanıtan katalog bu tarz bir aktarımı
hedeflemektedir
...


1
...
Yüzyıl
İslam’ın doğuşunun üçüncü on yılında onunla
birlikte ortaya çıkan devlet, fetihler yoluyla
sınırlarını kuzeyde Anadolu’ya ve batı İran’a,
güneybatıda ise Mısır’a kadar genişletti
...
Malumdur ki
bu fatihler, ele geçirdikleri geleneksel bilim
merkezi olan o şehirlerin sakinlerine karşı iyi
davrandılar, onların bilimlerinden ve teknik
bilgilerinden yararlanmasını bildiler
...

Kuşkusuz, özellikle Emevi saltanatının 41/661
yılındaki başlangıcından itibaren bu fatihlerin, Müslümanlığa geçmiş veya geçmemiş vatandaşlarının kültür mirasını tedrici
bir şekilde alarak özümsemeleri için uygun
koşullar gerçekleşti
...
Eğer biz kaydedilen bu tarihe inanacak olursak, bu şu
anlama gelir: Gelecekte Emevilerin ilk halifesi olacak Muaviye’nin henüz valilik döneminde Yunanca eserlerin Arapça çevirisine
yönelik ilgi uyanmıştı
...
Onların şaşırtıcı
bir hızla daha kapsamlı ilişkilere uyum sağlayabilmeleri ve sadece devlet idaresiyle ilgili
kurumları değil, aynı zamanda eski ve olgun
bir kültürün diğer bütün meyvelerini alarak
özümsemeleri anlamında bilinen bir olgudur
...
Sezgin, F
...
6
...
, a
...
, Cilt 4, s
...


3

Mısırlıları arasındaki düşünsel uzaklık çok
büyük olsaydı, kesinlikle gerçekleşemezdi
...
»5
Eski kültür merkezlerindeki sakinlerin yeni
topluma uyum sağlayabilmede çok büyük zorluklar yaşamadıkları görülmektedir
...
I
...
Ebū el-Ḥakem adlı bir başka Hıristiyan
hekim daha Muʿāviye’nin hizmetinde çalışmıştır
...
6 Emeviler devletin birçok alanında, fethedilmiş ülke sakinlerinin
hizmetlerine ve desteklerine gereksinim duymuşlardır
...
Bunlar Mısır’da Kopt
dili, Suriye’de Yunanca, Irak ve İran’da eski
Farsça idi
...
Arapça’nın
kullanımı Suriye’de 81/700 yılında Abdülmelik
b
...
Yūsuf’un emriyle, Mısır’da
87/705 yılında vali ʿAbdullāh b
...
Mervān’ın ve kuzey doğu İran’da (Ḫorāsān)
124/742 yılında Halife Hişām b
...
7
5 Ruska, J
...
36-37; Sezgin, F
...
e
...
8
...
Sezgin, F
...
e
...
5
...
İbn Nedīm, Fihrist, s
...
: a
...
, Cilt 5,
s
...


4

G İ R İ Ş

Fethedilen ülkelerin kültür merkezlerindeki bilgileri alıp özümsemeye yönelik zaten
var olan ilgiyle, I
...
İskenderiyeli
Ahron (muhtemelen 6
...
Bu çevirinin Halife ʿÖmer b
...
8
İslam’ın ilk yüzyılında ve ikinci yüzyılın geçiş
döneminde Arapça’ya çevrilmiş bazı eserlerin isimleri bize ulaşmıştır
...
Yezīd’in (ö
...
9 Bize kadar
ulaşan bir dizi risalesi ile ve literatürde verilen
birçok bilginin tanıklığıyla bu prensin, bilim
tarihinde kimyayla uğraşan ve bu alanda eser
veren ilk Arap olduğu görülmektedir
...
Bu esnada etki alanları olarak Şam ve İskenderiye’nin isimleri
geçmektedir
...
Yezīd’in teşvikiyle çevirilen astrolojik
eserlerden birisi de, el-Bīrūnī’nin 5
...
yüzyılın ilk yarısında kullanma olanağı bulduğu
pseudo [sahte, uydurma, sözde] Ptoleme’nin

«Meyveler Kitabı» (χαρπός; Kitāb es-Semere)
isimli eserin tercümesidir
...

Yezīd’in astrolojiyle de uğraştığı anlaşılmaktadır
...
Yezīd’in bir eserini
tanınmış astrolojik eserlerden birisi olarak
kabul etmekte ve bildirmektedir
...
Yezīd’in girişimiyle yapılmış
olan diğer çevirileriyle birlikte bizzat kendisinin yazar olarak faaliyet göstermesini dikkate
alarak yabancı bilimin Arap-İslam kültür çevresinde resepsiyonunun başlangıç periyodu
olarak Hicrî birinci yüzyılın üçüncü çeyreğini
kabul edebiliriz
...

Mesela, Ḳuteybe b
...
96/715) tarafından Ḫorāsān’ın fethedilmesi esnasında esir
düşen Sasani Prensesi Şāhāfirīẕ’in mülkiyetinde bulunan Farsça bir coğrafya kitabının
fatihlerin eline geçtiğini öğrenmekteyiz
...
440/1048)’de görüzoruz
...
Ayrıca bu eserde el-Bīrūnī, Büst

10 Bkz
...
: a
...
, Cilt 7, s
...

11 Bkz
...
e
...
139-151
...
Sezgin, F
...
e
...
5-6, 166-168, 206
...
a
...
, Cilt 4, s
...
9
...
a
...
, Cilt 7, s
...


13 Bkz
...
e
...
64
...
268
...
15
Emevi hükümdarı Hişām b
...
Muhtemelen
2
...
Evren bütün gökyüzüyle
birlikte sürekli dönmektedir
...
Yıldızların
sayısı insan tarafından bilinemez
...
Bunlar iç içe bulunan
ve sabit yıldızlar küresi tarafından kuşatılmış
olan kendi yörüngelerinde hareket ederler
...
Yabancı bilimi alıp
benimseme süreci başlangıçtan itibaren bütün
bir açıklıkla, yabancı olanla temas korkusu ve
15 Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, 122
...

Yabancı bilgiyi alıp benimsemenin altındaki teşvik faktörünü 1965 yılında Franz
Rosenthal17 şu ifadelerle açıklamaktadır:
«Belki de, kapsamı hızla genişleyen çeviri faaliyetlerini temellendirmek için, Müslümanlara
tıp, simya ve pozitif bilimlerle tanışmayı cazip
gösteren ne pratik faydacılık, ne de felsefi-teolojik sorunlarla uğraşmalarına sebep
olan teorik faydacılık yeterli olabilirdi, eğer
Muhammed’in dini ta başlangıçtan itibaren
bilimin ( ilm) rolünü dinin ve böylece bütün
bir insan hayatının asıl itici gücü olarak öne
sürmemiş olsaydı
...
»
Şüphesiz ki genç İslam toplumunun ilk yüzyılda nispeten çabuk ulaştığı bilim alanındaki
başarısı, sadece kitap çevirileri yoluyla yabancı kökenli bilim mirasının aktarımı şeklinde
sınırlı kalmamıştır
...

Bununla ilgili Arapça kaynaklar incelendiğinde, 1
...
yüzyıl İslam bölgelerinde yaşayan
insanların okuryazarlık oranının Batı ortaçağındaki çağdaşları ile karşılaştırılamayacak

16

Bkz
...
e
...
72; Risālet Arisṭāṭālīs ile l-İskandar fi l- ālem, Tahran, Dānişgāh no: 5469 nüshası (varak
36b-41b); Strohm, H
...
Meteorologie
...
240-241
...
18
...
Peygamber’in ölümünden sonra tedavülde olan Kur’ân nüshaları arasındaki farklılıklar, Müslümanların geneli tarafından kabul
edilmesi amaçlanan kritik edilmiş bir metin
oluşturmayı zorunlu kıldı
...
Bu
bağlamda henüz çok erken dönemde önemli
bir filolojik yöntemle karşılaşmaktayız: Eski
şiirin dil belgesi [şahit] olarak kullanılması
...
Kur’ân metnindeki kelimelerin basit açıklamalarıyla başlayan filolojik çabalar, yüzlerce yıl devam eden süreçte,
hem içsel prensipler hem de dışsal boyut
bakımından “sadece Çinlilerinki ile karşılaştırılabilecek”18 şekilde bir gelişim gösterdi
...
/7
...
2
...
yüzyılda gerçekleşen
olağanüstü büyüklükteki gelişme ancak bu
şekilde erken bir başlangıçla kavranabilir
...

Peygamber’in biyografisini, savaşlarını ve ilk
halifelerin hayatlarını yazmaya yönelik gayret, çok değişik şekiller almış ve olağanüstü
gelişmiş olan historiyografyanın doğmasına

zemin hazırladı
...
Bu tamamen İslam fikir coğrafyasında
doğan tarih yazımcılığının ve onun bağımsız
bir şekilde gelişen metodolojisinin önemine
ilişkin soru, bildiğim kadarıyla evrensel tarih
dalı içerisinde şimdiye kadar ya hiç sorulmuş
ya da yeteri derecede ele alınmış değildir
...
-9
...
O eserlerdeki, genellikle otantikliklerine delil olması için başta
sunulan rivayet zincirleri ile yazarın yer yer
kendi görüş ve yorumlarını vermesi müstakil tarihsel haberlerin (ḫaber, çoğulu:aḫbār)
ne yazık ki şu şekilde anlaşılmasına neden
olmuştur: Bu haberler ya yüzlerce yıl boyunca sözlü olarak aktarılmış rivayetlerdir ya da
elimizdeki o eserden bir iki kuşak önce belirli
eğilimlere göre kaleme alınmış, ravilerden
birisinin kişisel görüşlerinden ibaret olan ve
yayılan rivayetlerdir
...
19 Bizim anlayışımıza
göre Arapça tarihsel eserlerde karşılaşılan
rivayet zincirleri pekâlâ günümüz kitaplarındaki dipnotlar gibi kaynaklara işaret olarak
kabul edilebilirler
...
/7
...
Tabi ki mütevazı hacimli bu vesi-

18 Bkz
...
: a
...
, Cilt 8, s
...


19 Bkz
...
: a
...
, Cilt 1, s
...


G İ R İ Ş

7

kalarda yalnızca belirli konular işlenmiştir
...
/8
...
20
Yabancı bilim ve kültür mirasının resepsiyon
süreci 2
...
Kaynaklar sadece, doğrudan doğruya Yunanca’dan ya da dolaylı olarak Süryanca üzerinden çevrilen eserlerden
değil, aynı zamanda orta dönem Farsça’dan
çevrilen eserlerden de oluşmuştur
...
Bu eserler, en azından milattan önce 2
...
Bize Arapça çeviriler halinde
ulaşmış bu uydurma epigrafların içeriği, birçoğunun geç antik çağda yani İslam’ın ortaya çıkışından kısa bir süre önce doğdukları
izlenimi vermekte, kazanılmış olan bilgilerin,
tecrübelerin ve ulaşılan gelişimin seviyesini
bize aktarmaktadır
...
Arapça’ya aktarılmış bu pseudo-epigrafik
eserlerin çok azının Yunanca orijinalinde tam
veya parçalar halinde kalabilmiş olmasının
sebebi, benim düşünceme göre, bu eserlerin
çoğunun İslam’ın tarih sahnesine çıkmasından
çok kısa bir süre önce, 1
...
yüzyılın ilk yarısından itibaren İslam hâkimiyetine girecek olan
[önceki] kültür merkezlerinde kaleme alınmalarıdır
...

Ne çevirmenler ne de okuyucular bu eserlerin
uydurma yazar isimleri taşıdığını bildiler ne de
bilme olanağına sahip idiler
...

Mesela Aristoteles’in, Platon’un, Ptoleme’nin
adını taşıyan pseudo eserlerini hakikilerinden
önce tanıdılar ve gerektiğinde hem pseudo
olanı hem de hakiki olanı yan yana kullandılar
...

Yunan, Babil, Fars ya da başka kökenli yazar
isimleri altında tam veya parçalar halinde
korunarak bize ulaşmış pseudo-epigrafik
eserlerin, Arap yazınında ne zaman doğduklarına ve önemlerine ilişkin soruları Geschichte
des arabischen Schrifttums isimli kitabımda
birçok vesileyle ele aldım
...
Bu şöyle bir anlama
gelir: Bu bilim adamları sözü geçen pseudo-epigrafları, daha eski Arapça kitaplarda
olduğu gibi, hakiki eserlermiş gibi alıntılamak
için bizzat yazmışlardır
...
Sezgin, F
...
e
...
393 vd
...
: a
...
, Cilt 4, s
...
, 31 vd
...


2
...
Yüzyıl

Komşu kültürlerden resepsiyonun boyutu
2
...
Ayrıca, alıp benimseme yeteneği,
çok çeşitli uygun koşullar sayesinde sürekli
ve hızla gelişti
...
Doğu Akdeniz’in fethedilen ülkelerindeki kültür merkezleri temsilcilerinin bir
süre Müslümanların hocaları olarak oynadıkları rolde, Farsça konuşulan bölgelerden
çıkan bilim ve kültür taşıyıcılarının önemi açık
seçik görülmektedir
...
Şāpūr (dönemi: 242-272)–resepsiyonu hakkında iyi bir şekilde bilgilendirilmiş durumdayız
...
Sasanilerden daha ziyade harmanlanmaya uğrayan bilim alanlarının etkisiyle, İslam’da astronomi, astroloji, matematik,
coğrafya, felsefe ve tıp gibi dallarda hızlanmış
bir resepsiyon süreci göze çarpıyor
...

Ptoleme’nin Kanon adlı astronomik cetveller
kitabının, Hint kökenli cetveller yardımıyla
gözden geçirilerek işlenmesi bazı düzeltmelerin yapılmasını sağlamıştı
...
Yezdecird’in
(dönemi: 632-651) direktifiyle girişildi ve Zīc
eş-Şehriyār adı altında muhtemelen 2
...
yüz22 Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...


23 Bkz
...
e
...
182-186; Cilt 4, s
...
205

vd
...
106-111; Cilt 7, s
...


yılın ilk yarısında Arapça’ya çevrildi
...

Felsefe alanında Aristoteles’in Organon adı
altında toplanan mantık kitaplarının bazıları ʿAbdullāh İbn Muḳaffa 25 (ö
...
İbn Muḳaffa  Fars
asıllıydı ve kendi yüzyılının en önemli edebiyatçılarından birisiydi
...
Yaptığı
önemli çevirilerden birisi de, hayvan fablları
formunda bir “siyasetname” olan Kelīle veDimne çevirisidir
...
Ḫusrev
Enūşirvān (dönemi: 531-579) zamanında Fars
Burzūyeh tarafından Sanskritçe’den çevirilmişti
...
26
Dar anlamıyla tıbbın 2
...
yüzyılın ilk yarısındaki resepsiyonuyla ilişkili olarak şu olaydan
bahsedilebilir: Sasanilerin ünlü bilim merkezi
Cundişāpūr en azından Halife el-Meʾmūn
(dönemi: 198-218/813-833) zamanına kadar
hâlâ yaşıyordu ve hekimleri Bağdat’ta faaliyette bulunuyorlardı
...
Cibrīl b
...
Bu hekim ilerlemiş yaşı-

24 Bkz
...
: a
...
, Cilt 5, s
...
107-

110,115
...
a
...
, Cilt 7, s
...

26 Bkz
...
e
...
182-183
...
Yine bildirildiğine göre
o, Yunanca’dan Arapça’ya birçok tıp kitabı çevirmiştir
...
27
2
...
yüzyılın ilk yarısında Arap-İslam kültüründe sosyal bilimler alanında gerçekleşen gelişme olağanüstü büyüklükteydi
...

Ayrıca hadis biliminde metodoloji gelişmeye
başladı
...
Fetihler tarihine dair yazılan kitaplar o ülkelerin coğrafi açıdan tanıtımına da yer veriyorlardı
...
/8
...
Aynı durum, hem İslam öncesi
Arap şiirlerinin toplanması ve yazılmasında
hem de gramatik alanında kullanılan materyal çerçevesinin genişletilmesi ve leksikografinin şekillendirilmesinde de geçerlidir
...
Aḥmed’in çalışmalarını
ele aldığımızda, onun leksikografi ile gramerin şekillenmesinde ve aruz ölçülerinin oluşmasında oynadığı rolün önemi ortaya çıkar
...
Kitāb el- Ayn isimli eseri
çok erken dönemden itibaren leksikografi için
temel eser haline gelmiştir
...
/8
...


Burada, Halife el-Manṣūr’un (dönemi: 136158/754-775) astronomiyle ilgili çok hacimli bir eser olan Siddhānta’yı Sanskritçe’den
Arapça’ya tercüme ettirmesi büyük önem
taşır
...
29
Sadece, astronomik ve matematiksel bir konuda çeviri için zorunlu olan Arapça terminoloji
gibi gerekli koşulların o dönemde gerçekleşmiş olması değil, aynı zamanda el-Fezārī ve
onun çağdaşı Ya ḳūb b
...

Bu ikisi, diğer konuların yanı sıra usturlaba
ve gökyüzü koordinatlarını ölçen halkalı-küre
(ḏāt el-ḥalaḳ)’ye dair eser vermişlerdir
...

Devlet ve bilim adamı olan Yaḥyā b
...
Onun
bu arzusu Hintçe Siddhānta’nın çevirisinden
tahminen 25 yıl sonra gerçekleşebilmişti
...
31
Özümseme sürecinin başlangıcına yönelik
daha açık bir işaret kimya alanında görülebilir
...
/8
...
Sezgin, F
...
e
...
122
...
İbn Ebī Uṣaybi a, Uyūn el-Enbā , Cilt 1, s
...
: a
...
, Cilt 3, s
...

28 Bkz
...
: a
...
, Cilt 8, s
...


30 Bkz
...
e
...
122-127
...
a
...
, Cilt 6, s
...


10

G İ R İ Ş

henüz çevrilmiş yazarların dümen suyunda yol
alıyorlardı
...
Fakat burada
kastedilen bu mütevazı özümseme değil, gelişerek kimyacılıktan doğa filozofluğuna yükselmiş, bahsedilen zaman dilimindeki hemen
hemen bütün bilim dallarıyla uğraşmış bir
bilim adamının, Cābir b
...
Bununla ilgili bölümde
ayrıntılarıyla değineceğimiz üzere, onun bize
ulaşan yüzlerce risalesi, çalışmalarını öncelikle uydurma eserler yoluyla kendisine ulaşan
bilgiler üzerine inşa ettiğini göstermektedir
...
O, kimya alanında, doğada var olan
maddeleri niceliksel ilişkilerini belirleme
yoluyla niteliksel analizlerine ulaşmayı hedefleyen bir disiplini kurmaya çalışan bir bilim
adamı olarak karşımıza çıkmaktadır
...
Cābir,
bilimsel gelişiminin başlangıcında özümseme
sürecinin bir figürü olarak belirdi ve hemen
sonrasında ise cesur ve olabildiğince yaratıcı
bir doğa filozofu oldu (Bkz
...

Sosyal bilimler alanındaki eş zamanlı devam
eden gelişim de çok büyük atılımlar gösterdi
...
ʿAmr b
...
tahminen 180/796)32, «Kitap»
(el-Kitāb) diye tanınan gramer kitabı buna
örnek olarak gösterilebilir
...
Sezgin, F
...
e
...
51-63
...


3
...
Yüzyıl

3
...
yüzyılın ilk beşte birinde bilimlerin gelişim süreci, yaratıcılık periyodunun başlangıcı sayılabilecek derecede tamamen yeni bir
karakter kazandı
...
/9
...

Yunan bilimlerinin hayranı olan bu hükümdar, Yunanca eserleri Bizans’tan ve fethedilen
diğer kültür merkezlerinden Bağdat’a getirtti
...

Bizim şimdiye kadar çok kesinleşmeyen bilgimize göre, el-Meʾmūn kurduğu «Bilgelik Evi»
(Beyt el-Ḥikme) adındaki bir kurum aracılığıyla bilim adamlarının çalışmalarını kolaylaştırdı ve organize etti
...
Onun inisiyatifi
sayesinde birçok eser doğdu
...
Ulaşılan bir
sonuçtan memnun olmaması, ya da o sonucu
aşmak istemesi bağlamında yaratıcı bir karakter gösterdiği için onun başarılı işlerinden
bazıları burada dile getirilmelidir
...
Bu
girişimin sonuçları ez-Zīc el-Mumtaḥan adı
altında yayınlandı
...
Burada
önemli olan, halifenin bu iki şehrin yürürlükte
bulunan astronomik cetvellerin koordinatlarına güvenmek yerine, ay tutulmasını şahsen
gözlemleyerek sağlamış olmasıdır
...
34
İleriki dönemlerde yeryüzünü matematiksel
kavrama girişimleri açısından, el-Meʾmūn’un
meridyendeki bir derecelik boylam uzunluğunun tam olarak tespiti amacıyla astronomları
görevlendirmesinin çok büyük önemi vardır
...
Bu, modern ölçüm
değerlerine çok yakın bir sonuçtu
...

Nallino’nun ifadesine göre bu ölçüm, kesin
olmayan birçok hipoteze dayalı Eratosthenes
ölçümü karşısında bilimsel, uzun ve yorucu
bir çalışmanın sonucunda elde edilen ilk ciddi
yeryüzü ölçümüdür
...

Dünyanın yarıçapını trigonometrik olarak
belirleyebilmek için, deniz seviyesinden hayli
yüksek konumda bulunan bir kıyıda, batışı
esnasında güneşin alçalmasını kendisine eşlik
eden astronom Sind b
...
Bu,
daha sonraları Francesco Maurolico (1558),
Sylvius Belli (1565) ve Francesco Giuntini’ye
(1580) atfedilen bir yöntemdir
...
O, büyük araçlar ve aralıksız
gözlemler yoluyla, öncekilerin ölçümlerinden daha kesin ölçümlere ulaşmayı hedefledi
...

Son olarak, el-Meʾmūn tarafından hayata
geçirilmiş, şüphesiz çok önemli ve gelecek
kuşaklar için de mühim sonuçlar doğurduğu
gözlemlenebilen bir projeden bahsedilmelidir
...

Arap-İslam kültür dairesinde, enlem-boylam
dereceleri ile haritalar ve ülkeler coğrafyası
alanında henüz yeni elde edilmiş ve hiç de
önemsiz sayılamayacak tanışıklığın kazanılmasından sonra37, Ptoleme’nin γεωγραϝική
ύφήγησις isimli eseri Arapça’ya çevrildi
...
yüzyılın ilk yarısı) coğrafya ve haritalarını 3
...
yüzyılın başlangıcında tanıdılar
...
Sezgin, F
...
e
...
136-137
...
Sezgin, F
...
e
...
96
...
a
...
, Cilt 10, s
...


38 Bkz
...
e
...
30-31, 80, 82
...
a
...
, Cilt 10, s
...


37 Bkz
...
e
...
73 vd
...
Anlaşılacağı üzere,
bu bilginler ilk olarak, bir coğrafya kitabı
olmaktan ziyade kartografik bir giriş niteliğindeki Ptoleme Coğrafyası’nı temel aldılar
...
Bu koordinatlar
Marinos’un coğrafya ve haritalarından elde
edilmiş ve biraz daha geliştirilmişti
...
Yine de tarihçinin bununla ön yargısız bir şekilde değerlendirmeye
hazır olup olma- dığı sorulmalıdır
...
ve 11
...
Arap-İslam kültürünün evrensel bilimler tarihindeki konumuna ilişkin bu
genel girişte ben, temel düşüncemi ve konuya
ilişkin yıllar boyu süren uğraşım sonucunda
elde ettiğim kanaatimi dile getirmek istiyorum
...
Bu durum onların Yunan
öncüleri için geçerli olduğu gibi, Avrupa’daki
ardılları için de geçerliydi
...
Bu bakış
açısına göre, 14
...
Bu bakış açısına bir
başka örnek de şudur: 1724 yılında Guillaume
Delisle Paris’teki atölyesinde oturarak, yüzlerce yeri koordinatlarıyla, denizleri ve gölleri
sahilleriyle, devletleri sınırlarıyla ve ırmakları
yataklarıyla birlikte hemen hemen mükemmelliğe ulaşır derecede, Doğu Anadolu ve
Kafkasya’yı da içeren bir İran haritasını o
bölgede nesiller boyunca geliştirilen haritalar
ve kendi diline yapılan çeviriler olmadan çizebilmiştir
...
Elde ettikleri bu ilerleme, Bizanslı bilgin
Maximos Planudes’in Ptoleme coğrafyasının
aktarılan bilgilerine dayanarak, 1300 yılında
yeniden oluşturduğu dünya haritası sayesinde
ölçülebilir
...
Bizim için
el-Meʾmūn’un haritası birçok farklı sebepten
ötürü çığır açıcı bir öneme sahiptir
...
Sezgin, F
...
e
...
332 vd
...
a
...
, Cilt 10, s
...


G İ R İ Ş

13

bir yana– insanlığın 3
...
yüzyılın ilk çeyreğinde yeryüzünün kartografik tasvirinde ulaştıkları kazanımları yansıtmaktadır
...
Bu harita, yer yüzünü tasvir etmedeki hayli gelişmiş formu bir yana, küresel
projeksiyon, kartografik ölçekleri ve dağların
perspektif tasviri gibi kartografik yardımcı
araçlarıyla, bizim bu yardımcı araçların doğuş
zamanını olabildiğince geriye doğru tarihleyerek düzeltmemize yardım etmektedir
...
/8
...
/9
...
Bu eserlerin yazarları
Muḥammed b
...

ʿAlī42 ve ʿAbdulḥamīd b
...

Kitaplarının başlığı ise «yeniden kurmak ve
karşılaştırmak» anlamında Kitāb el- Cebr vel-Muḳābele’dir
...
Kendi verdiği bilgiye göre
el-Ḫārizmī, kitabını Halife el-Meʾmūn’un
isteği üzerine yazmıştır
...
el-Ḫārizmī’nin cebir ve aritmetiği,
Latince’ye çevrildikten sonra 12
...

3
...
yüzyılın ortalarında İslam’da matematik,
sahip olduğu yaratıcılık periyodunun eşiğine
ulaşmış görünmektedir
...
Şākir’in
oğulları: Muḥammed, Aḥmed ve el-Ḥasan)
eserlerinde karşılaşmaktayız
...
Terminolojik zorluklar büyük
ölçüde aşılmıştı
...
Mūsā oğullarının daha yaşlı
çağdaşları canlı ilgileriyle Yunanların tümdengelimsel geometrilerine ilişkin monografik risaleler kaleme almışlar; bu üç kardeş de
başlayan bu faaliyeti bizzat kendi monografileriyle ileriye taşımışlar ve geliştirmişlerdi
...
Onların bu çabaları ile gerçekten
ne kadar yenilik getirebildikleri belirleyici bir
ölçüt değildir
...
Bu çözümde,
daha sonra devam eden gelişim sürecinde
«Paskal helezonu» diye isimlendirilecek olan
bir “eğri”den hareket etmektedirler
...
Bu üç kardeş ayrıca Arşimed tarafından
geliştirilen metoda göre daire hesaplamasına
kalkışmışlar ve bunu başarmışlardır
...
Bu kardeşler,

41 Bkz
...
: a
...
, Cilt 5, s
...


44 Bkz
...
: a
...
, Cilt 5, s
...


42 Bkz
...
e
...
242-243
...
a
...
, Cilt 5, s
...


45 Suter, H
...
Ayrıca onlar küp
kökünü, kübik olmayan bir sayıdan çıkarma
işini seksagesimal [60’lı sayı sistemine dayanan] kesirlerde oldukça kesin hesaplayabilmişlerdir46
...
İsḥāḳ el-Kindī (ö
...

el-Kindī, Aristoteles meteorolojisinin bütün
konularını, Aristoteles’e ve onun öğrencisi
Theophrast’a da dayanarak işlemiştir47
...
O, bu
hususla fizikçi olarak genleşme kanununa
dayanmıştı: Bütün cisimlerin hacimleri soğukluk derecesine göre küçülür ya da sıcaklık
derecesine göre genişler
...
»49 Güneş’in kuzey yarımküre üzerinde
olduğu sırada, orada bulunan hava, sıcaklık
nedeniyle genleşir ve güneye doğru akarak
orada bulunan soğukluk nedeniyle küçülür
...

Schâkir, Bibliotheca Mathematica içinde (Stockholm) 3
...
137-150 özellikle
s
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

46 Bkz
...
Baskı Leipzig 1907, s
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

47 Bkz
...
: a
...
, Cilt 7, s
...

48 Bkz
...
e
...
242
...
a
...
, Cilt 7, s
...


el-Kindī’nin rüzgarın oluşumu ve yönüne
ilişkin açıklaması, bu açıklamanın öncüleri
kabul edilen George Hadley (1685-1744) ve
Immanuel Kant’ın (1724-1804) modern açıklamalarıyla tamamen örtüşmektedir50
...
/9
...
Bir
doğa filozofu olan ʿAmr b
...
255/888) gelgitin, Ay’ın çekme ve itme
gücünün suya etkisiyle orantılı olduğu görüşünü dile getirmektedir51
...
Ay hareket ettikçe ve döndükçe suyu
kendisine doğru çeker»52
...
Fakat maalesef bu bilimlerin tarihi
değerlendirilmesinde yıkıcı ve tökezleyici bir
bakış açısı oluşmuştur
...
/9
...
Bu eğilimin temsilcileri, bu dönemde, 3
...
yüzyılda, ortaya çıkan
eserlerin yazarlarını, o döneme kadar sadece
sözlü olarak ulaşan malzemeyi ilk kez toplayıp
yazılı hale getiren kimseler olarak görmekte
ve bu görüşe kendilerini inandırmış görünmektedirler
...
Schneider-Carius, K
...
82-87; Sezgin, F
...
e
...

242-243
...
Sezgin, F
...
e
...
241
...
a
...
, Cilt 7, s
...


G İ R İ Ş

seçme-ayıklama ve yorumlamaya, kısacası en
geniş anlamda geçmişte oluşturulmuş edebî
faaliyetleri tamamlama ve ileriye taşımaya
yöneliktir
...
/8
...

3
...
yüzyılın ikinci yarısında yaratıcı egemenliğin işaretleri arttı
...
el-Kindī, öncüsü
Ptoleme’den daha farklı bir biçimde azimut
açısı elde etti [yani, yıldızların ve Güneş’in
doğuş ve batış açılarını hesaplama işini geliştirdi]
...
/9
...
Diğer taraftan
güneş saatinin nokta nokta konstrüksiyonunda kaçınılmaz olan azimutu ve gölge uzunluğunu hesap yoluyla verme metodu, 3
...
yüzyılın son çeyreğinden itibaren, grafiksel olarak
verme metoduna karşı gittikçe artan bir önem
kazandı
...
Ḳurra ve torunu
İbrāhīm b
...
Bunun İbrāhīm
tarafından ortaya konan kanıtı, daha sonraları Christoph Clavius54 (1537-1612) ve JeanBabtiste Delambre (1749-1822)55 tarafından
ileri sürülenin aynıdır
...
Ḳurra (ö
...
Sezgin, F
...
e
...
29-30
...
Canto, Moritz: Vorlesungen über die Geschichte
der Mathematik, Cilt 2, s
...

55 Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...


15

lenmesine katkıda bulunmuştur
...
Sonraki dönemlerde
astronomlar bu yöndeki düzeltmeyi daha da
ileriye götürmüşlerdir
...
672/1274) ilerlemenin her 70 yılda 1° ya da her bir yılda
51'' olduğunu hesaplayarak bulabilmiştir ki,
bunun Yeni Çağ’da geçerli olarak kabul edilen 72 yılda 1°’lik değere daha o dönemde çok
yaklaşmış olduğu görülür56
...

Ḳurra Güneş evcinin, burçlar bağlamında
hareket ettiğini fark eden ilk kişidir57
...
/10
...

Endülüslü astronom İbrāhīm b
...
/11
...
Bu da bir yılda 12,09'' ye
karşılık gelir ki günümüzün 11,46'' değerine
çok yakındır59
...
/9
...
60 Dairesel
bir güneş tutulması Avrupa’da Chr
...

56 Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...

57

el-Mesʿūdī, et-Tenbīh ve-l-İşrāf, Leiden 1893, s
...
: Über Ṯābit ben Qurra, sein Leben und
Wirken, Erlangen Physikalisch-medizinischen Sozietät’in
oturum bültenleri içerisinde (Erlangen) 52-52/192021/189-219 (Tıkıbasım: Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte içerisinde, Cilt 2, s
...

565); Sezgin, F
...
e
...
163
...
Sezgin, F
...
e
...
263
...
a
...
, Cilt 6, s
...

60 Bkz
...
e
...
173
...
Schramm, Matthias: Ibn el-Haythams Weg zur
Physik, Wiesbaden 1963, s
...


16

G İ R İ Ş

3
...
yüzyılın ikinci yarısında eser vermiş olan
coğrafyacı Aḥmed b
...
Bu güneş merkezli sistem vizyonunun nereden kaynaklandığını gerçekten bilmek isterdik
...

Arap-İslam kültür çevresinde astronomik araç
ve gereçlerin icadı da bu yüzyılın son çeyreğinde başlamıştır
...
Sinān el-Ḥarrānī’nin63 kabul
edildiği küresel usturlaptır (bkz
...
120)
...
Ḥātim enNeyrīzī, atmosferde bulunan ya da yer yüzeyinden yükselen cisimlerin uzaklığını ölçmeye
yarayan aletlerin ilk mucidi olarak kendisini
görmekte ve bununla övünmektedir64
...
ʿĪsā el-Māhānī (muhtemelen
275/888’e kadar yaşadı) tarafından atıldı
...
Ama o, bu denklemi çözmeyi başaramadı
...

Tıpkı Paul Luckey’in66 1948 yılında kanıt62

Kitāb el-Aʿlāḳ en-Nefīse, Leiden 1891, s
...


63 Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...

64 Bkz
...
e
...
268-269
...
a
...
, Cilt 5, s
...


66 Bkz
...
I
...
S
...
502-503 (Tıpkıbasım:

ladığı gibi, el- Māhānī bu konuda Johannes
Regiomontanus’un (1436-1476) öncüsüdür
...
/9
...
Ḳurra
sadece astronomide değil aynı zamanda matematikte de mükemmel işler başardı
...
Ancak, Sābit b
...
Sābit b
...
Onun
a
parabolün karesini alması integralin o∫ √px
dx hesaplamasıyla örtüşmektedir
...
17
...
De Fermat benzeri bir yöntemle, parabolün eksenlerini geometrik bir
dizi oluşturan parçalara ayırmak suretiyle
y=xm/n nin m/n<1 için olan eğimlerini kareye
çevirme girişiminde bulunmuştur»68
...
Başka bir
yeniliği, onun yan eksen çevresinde oluşan bir
parabolün rotasyonuyla ortaya çıkan kubbelerin (parabolitlerin) hacimlerini sivriltilmiş
Islamic Mathematics and Astronomy serisinde Cilt 96, s
...
58-59
...
Sayılı, Aydın: Sâbit ibn Kurra’nın Pitagor teoremini tamimi, Belleten (Ankara) 22/1958/527-549; Aynı
yazar, Thâbit ibn Qurra’s Generalization of the Pythagorean Theorem, Isis 51/1960/35-37; Sezgin, F
...
e
...
266
...
Juschkewitsch, A
...
: Geschichte der Mathematik
im Mittelalter, Basel 1964, s
...
: a
...
, Cilt 5, s
...


G İ R İ Ş

ya da basık tepe noktasıyla hesaplamasıdır
...
69
Sābit b
...
Burada
söz konusu olan, daha sonraları Johannes
Kepler (1571-1630) tarafından gezegenler
hareketi öğretisi bağlamında ileri sürdüğü bir
denklemin benzeridir
...
Anlaşılan o ki
onlar sekantların ve kosekantların, trigonometrik hesaplamalarda zorunlu olmadığını
fark etmişlerdi
...
yüzyıldan itibaren, gereksizliklerinin iyice belirginleşmesinden sonra trigonometri alanından kayboldular
...
/9
...
Sezgin, F
...
e
...
38, 266
...
Kennedy, E
...
- Transue, W
...
: A medieval iterative algorism, The American Mathematical Monthly
(Menasha, Wisc
...
S
...
P
...
e
...
324;
Sezgin, F
...
e
...
276
...
: Über den Gnomonschatten und die Schattentafel der arabischen Astronomie
...
14-15 (Tıpkıbasım: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 25, s
...
, özellikle s
...
: Geschichte der
Elementar-Mathematik, Cilt 5, 2
...
29; Juschkewitsch, A
...
: a
...
, s
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

72 Tropfke, J
...
e
...
29-30; Sezgin, F
...
e
...
39
...
Eslem73 tarafından yazılan eserle onun öncüllerinin yaklaşık h
...
Gerçi Ebū Kāmil, tıpkı öncülleri gibi
birinci ve ikinci dereceden denklemler sınırını
aşmıyor, ama onun, aritmetikleştirmede çok
uzun bir yol katettiği ve teorik yanının çok öne
çıktığı görülmektedir
...
Onda,
Yunanlarda göze çarpan, irrasyoneller karşısındaki ürkeklik kaybolmuştur
...

el-Ḫārizmī ile birlikte Ebū Kāmil, eserlerinin İbrani ve Latince çevirileri yoluyla
Avrupa’da derin etkilerde bulunan İslam
bilginlerindendirler
...
» Pisalı Leonardo problemlerin bir kısmını Ebū Kāmil’in kitabından
kelimesi kelimesine almıştır76
...
/9
...
Ebū Bekr
er-Rāzī (doğumu yaklaşık 251/865 – ölümü
73

Bkz
...
: a
...
, Cilt 5, s
...


74 Bkz
...
P
...
e
...
223; Sezgin, F
...
e
...
39, 278-279
...
Sezgin, F
...
e
...
40
...
16 (Tıpkıbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 23, s
...
, özellikle 122); Sezgin, F
...
e
...
280
...

Çok hacimli Kitāb el-Ḥāvī (Latincesi: Liber
continens) isimli eseriyle ve diğer birçok eseriyle er-Rāzī tıp ve farmakoloji alanında sadece kendi kültür çevresinde etkilerde bulunmakla kalmayıp, birçok eserinin Latince ve
İbranice çevirisiyle de Avrupa’da 17
...
Ayrıca o, bildiğimiz kadarıyla
Cābir b
...
Onun
Galen hakkında «Kuşkular» isimli çalışması78 [Kitāb eş-Şukūk] tıp tarihi açısından çok
önemlidir
...
Sadece tıp açısından değil, aynı zamanda optik tarihi için de
er-Rāzī’nin görmeye ilişkin kitabında ve ayrıca
Galen’i eleştirdiği eserinde, görme işleminin
gözden çıkan ışınlar yoluyla gerçekleştiğini
savunan Öklid ve Galen’in görme teorilerini
çürütmesinin çığır açıcı bir önemi vardır80
...

Coğrafya alanında bu zaman diliminde, 3
...

yüzyılın ikinci yarısında, bir önceki dönemde
ortaya çıkmış olan şehirler ve fetihler tarihi
türünden kendine özgü bir beşeri coğrafya (antropocoğrafya) doğdu
...
Baḥr
el-Cāḥiẓ’ın (ö
...
Sezgin, F
...
e
...
274 vd
...
a
...
, Cilt 3, s
...

79 Geschichte

der Augenheilkunde, Cilt 2: Geschichte der
Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (= GraefeSaemisch, Handbuch der gesammten Augenheilkunde,
Cilt 13), s
...
: a
...
, Cilt 3, s
...

80 Bkz
...
: a
...
, Cilt 3, s
...


el-Buldān81, ʿUbeydullāh b
...
289/902’den sonra) Kitāb
el-Mesālik ve-l-Memālik82 ve Aḥmed b
...
300/913 civarında) Kitāb
el-Buldān83 isimli eserlerini sayabiliriz
...
Firnās (ö
...
Bu çok yönlü bilgine fizik ve astronomi alanlarında birçok buluş atfedilir
...

Bu dönemin diğer bilimsel disiplinlerinde
yaşanmakta olan gelişme, çok hacimli, kronolojik olarak düzenlenmiş, devletler ve dünya
tarihi eserlerinin doğduğu historiyografya
alanıyla paralellik arzetmektedir
...
Cerīr eṭ-Ṭaberī’nin85
(ö
...
Bu devasa eser M
...

de Goeje’nin takdire şayan 15 ciltlik edisyonundan (1879-98) itibaren oryantalistik
çalışmaların hizmetindedir
...
Her bir
habere eşlik eden rivayet zincirlerini, yazar
tarafından alıntılanan yazılı kaynakların,
yazarlarına ya da önceki nesillerin yazdığı
eserlerin rivayet hakkına sahip ravilere birer
işaret olarak anlama yerine, onları herhangi
bir şekilde umuma ulaşabilmiş olan sözlü
81 Bu eserin çok kısa bir özeti Kitāb

el-Evṭān ve-l-Buldān
başlığı altında Ch
...

82 M
...
de Goeje tarafından yayınlanarak Fransızcaya
çevrilmiştir, Leiden 1889 (Tıpkıbasım: Islamic Geography serisinde Cilt 39)
...
J
...

84 Bkz
...
: a
...
, Cilt 2, s
...
158
...
a
...
, Cilt 1, s
...


G İ R İ Ş

19

haberlere eklenmiş uydurma ravilerin isimleri
olarak kabul edilmektedir
...

Bu dönemin leksikografi alanındaki gelişmesi
monografik konuların çok geniş çaplı olarak
ele alınmasıyla kendisini ortaya koyar
...
/10
...
Bu türün en ilgi çekici örneği olarak Ebū Ḥanīfe ed-Dīneverī’nin87 (ö
...
Sekiz ciltlik bu kitabın bize
ulaşan kısımları, eskiden Yunanlar tarafından işlenmiş bilimsel bir alanın, ne kadar
geniş çaplı ve hızlı bir şekilde 3
...
yüzyılın
bitiminden hemen önce onlardan tamamen
bağımsız bir şekilde Arap filologları tarafından aşılabildiğini açıkça göstermektedir
...
Dioskurides’in eserindeki
tanımlamaların gayesi, Ebū Ḥanīfe’nin Kitāb
en-Nebāt ’ında olduğundan başkadır
...
Ebū Ḥanīfe’nin tanımlamaları ise, bitki

yapı ve şekillerinin çok farklılık arzetmesinden kaynaklanan bir sevinci yansıtıyor gibi
görünmektedir
...
O «bitki parçalarının değişik şekillerini
ifade etmek için geniş bir botanik terminoloji
bilgisine sahiptir
...
90 Ebū Ḥanīfe’de,
ilerlemiş bir bilimsel-morfolojik anlayış görülmektedir91; o, fizyolojik yönleri gözlem ve
tanımlamada da yetkindir92 ve «komplike
bitki şekillerini tanınan bitkilerle karşılaştırma yoluyla» göz önünde canlandırmaktadır93
...
/9
...
Gerçi
Aristoteles’in konuyla ilgili eserleri çeviriler
sayesinde erişilebilir durumdaydı, fakat yine
de yerli Arap yazını teorisinin bu eserlerden
hemen hemen hiç etkilenmediği görülmektedir
...


86 Bkz
...
: a
...
, Cilt 1, s
...


91 a
...
, s
...
(Tıpkıbasım: s
...


87 Bkz
...
e
...
338-343
...
Ein Beitrag zur Geschichte der Botanik bei den Arabern, Zeitschrift für Assyrologie und verwandte Gebiete içerisinde (Strassburg)
24/1910/225-265, 25/1911/39-88, özellikle 43-44 (Tıpkıbasım: Natural Science in Islam serisinde Cilt 18, s
...
: a
...
, Cilt 4, s
...


89 Silberberg, Bruno: a
...
, s
...
164)
...
e
...
45-47 (Tıpkıbasım: s
...

92 a
...
, s
...
185-186)
...
e
...
69 (Tıpkıbasım: s
...


94 Bkz
...
: Reflections

on the Kitāb
al-Badīʿ of Ibn al-Muʿtazz, Atti del Terzo Congress di
Studi Arabi e Islamici içerisinde, Ravello 1-6 settembre
1966, Napoli 1967, s
...
Ḥāzim al-

20

G İ R İ Ş

4
...
Yüzyıl
4
...
yüzyılda bazı Arap astronomlar, ekliptik
eğimin sabit mi yoksa değişken mi olduğunu
sorguladılar
...
Sinān b
...

335/946) ekliptik eğimin sabit olmadığı görüşüne ulaştı
...
el-Ḫıḍr el-Ḫucendī sırf bu soruyu
aydınlatmak için özel kurulan bir rasathanede
yaklaşık 20 metre yarıçapındaki bir sekstantla uzun yıllar süren gözlemleri sonucunda,
ekliptik eğimin sürekli bir şekilde küçüldüğüne kanaat getirmişti
...
/9
...
/10
...
Muḥammed es-Siczī’nin şahsında manalı
bir sözcü ve savunucu bulmuştur (Katalog
II, 16)
...

Muḥammed b
...
Her iki bilgin de temsil ettikleri bu görüşü temel alan usturlaplar
imal etmişlerdir95
...
Bu eserinde eṣ-Ṣūfī, Hipparchos
ve Ptoleme tarafından gerçekleştirilmiş ön
çalışmaları geniş ölçüde revizyona tabi tutmuş ve güncelleştirmiştir (Katalog II, 17)
...
el-Ḥüseyn el-Ḫāzin96 (4
...
yüzyılın ilk
yarısı) tarafından îcat edilen Zīc eṣ-Ṣafāʾiḥ
isimli alet de anılmalıdır
...
Bu aletin
uzun süren etkisini, İslam dünyasından çok,
Arvupa’da Äquatorium adı altında 16
...
16; aynı yazar: Poetik,
Rhetorik, Literaturkritik, Metrik und Reimlehre, Grundriss der arabischen Philologie içerisinde, Cilt 2, Wiesbaden 1987, s
...
188-190
...
Sezgin, F
...
e
...
224-225
...
a
...
, Cilt 5, s
...
189-190
...

4/10
...
97
4
...
yüzyılda matematiğe ilişkin çok büyük
başarılardan söz edilmelidir
...
Küpkökün çıkarılmasıyla ilgili ileri derecedeki gelişmeler
bu yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşmiştir
...
Suter98 ve P
...
Lebbān100 ve
Ebū el- Ḥasan en-Nesevī’nin101 muhtemelen
Çinliler ve Hintlilerin bilinen yöntemlerine
dayanan, fakat öncülerini hayli aştıkları iki
metodu bilmekteyiz
...
Bu formül 13
...
İkinci metot ise bir yaklaşık
değer formülüdür
...
Luckey’in102 tespit ettiği
üzere, bu formülde söz konusu olan metot,
cebir denklemlerinin yaklaşma yoluyla çözülmesine yönelik, sonraları Ruffini-Horner diye
tanınan metottur103
...

el-Ḥasan el-Karacī104 dördüncü kuvvet için
kullanılan bir formül bilmekteydi
...
Sezgin, F
...
e
...
229
...
Seri 7/1906-7/113-119 (Tıpkıbasım: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 82, s
...

99 Die Ausziehen der n-ten Wurzel und der binomische
Lehrsatz in der islamischen Mathematik, Mathematische
Annalen içerisinde (Berlin) 120/1948/217-274 (Tıpkıbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 56, s
...

100 Bkz
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

101 Bkz
...
e
...
345-348
...
e
...
220-221 (Tıpkıbasım: s
...

103 Bkz
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

104 Bkz
...
e
...
325-329
...
Muḥammed
el-Būzecānī105 yedinci dereceye kadar, köklerin bulunmasıyla ilgili bir risale yazmıştı106
...
İbrāhīm elUḳlīdīsī ondalık kesirleri ele aldı
...

Yaptıkları katkılarla 4
...
yüzyılda matematik disiplininin seviyesini belirleyen dönemin
önemli şahsiyetlerinden birisi de Ebū Sehl
Veycān b
...
Öncülerinin
sonsuz küçükler hesabı konusundaki denemelerini ileriye taşıyarak el-Kūhī, parabolik kubbenin hacmini çok basit bir yöntemle ölçtü109
...
«O,
denklemin bilinmeyenlerini eşit kenarlı bir
hiperbol ve bir parabolün kesişme noktaları
ile buldu
...
»110 Ebū Sehl el-Kūhī,
bize, hiperbol yardımıyla bir açının üç eşit

21

parçaya bölünmesine ilişkin problemin güzel
bir çözümünü de bıraktı111
...
Yine o, sonlu
bir düz çizgi üzerinde sonsuz devam eden bir
hareketin olup olamayacağına ilişkin fizikgeometrik probleme geometrik bir açıklama
bulmaya çalıştı113
...
Açıkça söylemese de Ebū
Sehl, Aristoteles’in sınırlı bir çizgide devamlı hareketin mümkün olamayacağı görüşünü
çürütmek istemiş olması muhtemeldir115
...
Trigonometrik elementlerin sistematik olarak ilk ele alınışına Ebū
el-Vefāʾ Muḥammed b
...
el-Būzecānī trigonometrik fonksiyonları
bir bütün olarak ele almakta ve interpolasyon
yöntemi doğrultusunda logaritma çizelgelerinin yapımında yeni bir metot ortaya koymaktadır
...
Sezgin, F
...
e
...
321-325
...
a
...
, Cilt 5, s
...

107 Bkz
...
e
...
296
...
a
...
, Cilt 5, s
...

109 Bkz
...
: Die Abhandlungen Thâbit b
...
68-109, özellikle
104)
...
Cantor, M
...
749; Woepcke,
Fr
...
103-114
(Tıpkıbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
içerisinde Cilt 56, s
...
127-138); Sezgin,
F
...
e
...
315
...
Sayılı, Aydın: The trisection of the angle by Abû
Sahl Wayjan ibn Rustam al-Kûhî (fl
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

112 Bkz
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

113 Bkz
...
248-249; aynı yazar, Belleten (Ankara) 21/1957/489-495
...
15-16
...
e
...
19
...
Sezgin, F
...
e
...
321-325
...
Onun
sinüs çizelgesi değerlerini her dörtte bir dereceye göre vermektedir117
...
Ḫıḍr el-Ḫucendī ve Ebū Naṣr
Manṣūr b
...
Burada esas itibariyle söz konusu
olan problem, küresel bir üçgenin açılarından
hareketle kenarlarını hesaplamaktır
...
Ve yine o, geometrik problem
çalışmalarında sistematik olarak pergel kullanmayı prensip edinen ilk matematikçidir118
...

Bu eserler ʿAlī b
...
ʿAbbās ez-Zehrāvī’nin120 et-Taṣrīf
li-men ʿAcize ʿan et-Teʾlīf ve Ebū el-Ḥasan
Aḥmed b
...
ʿAlī
b
...
yüzyılda
Constantinus Africanus tarafından Salerno’da
Liber pantegni adı altında Latince‘ye çevrildi ve Avrupa’da yüzlerce yıl çevirmeninin eseriymiş gibi görüldü
...
Juschkewitsch, A
...
: Geschichte der Mathematik

im Mittelalter, s
...


118 Bkz
...
: a
...
, Cilt 5, s
...


119 Bkz
...
e
...
320-322; Tıpkıbasımı üç cilt

halinde Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften tarafından yapılmıştır, Frankfurt 1985
...
a
...
, Cilt 3, s
...

121 Bkz
...
e
...
320-329; Tıpkıbasımı üç cilt halinde
Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafından yapılmıştır, Frankfurt 1990
...
ez-Zehrāvī’nin et-Taṣrīf
isimli eserinin cerrahlık konusunu işleyen 30
...
yüzyılda Cremonalı Gerhard tarafından Latince‘ye çevrildi
...
ve cerrahlık konusunu işleyen 30
...
elMuʿālecāt el-Buḳrāṭiyye isimli üçüncü eser
Avrupa’ya Yakın Çağ’dan önce ulaşmadı
...
Sehl el-Belḫī’nin123 (ö
...
Bu bilgin,
psikosomatikin [hastalıklarda ruhsal durumun rolü konusunun] erken dönem temsilcisi olarak görünmektedir124
...
ʿAlī el-Mevṣılī adıyla birlikte anılır
...
/10
...
Schipperges, Heinrich: Die Assimilation

der arabischen Medizin durch das lateinische Mittelalter, Wiesbaden 1964, s
...
; Jacquart, Danielle – Micheau,
Françoise: Le médecine arabe et l’occident médiéval,
Paris 1990, s
...
; Burnett, Charles - Jacquart, Danielle
(Edit
...
The Pantegni and related texts
...

123 Bkz
...
: a
...
, Cilt 3, s
...

124 Kitabının bize ulaşmış olan her iki el yazmasının
da tıpkıbasım müstakil olarak Institut für Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafından
yapılmıştır, Frankfurt 1984 ve 1998
...
934
A
...

125 Geschichte der Augenheilkunde im Mittelalter, s
...


G İ R İ Ş

maktadır
...
Bu durum 18
...
ʿAmmār’ın en önemli
yanı (bazı rivayetlere göre) kendisinin icat
ettiği metal bir iğne ile yumuşak katarakt
tabakasını radikal bir şekilde ameliyat etmesidir
...

Coğrafya alanında devam edegelen gelişme
4
...
yüzyılda, düzeyi Avrupa’da ancak 19
...
Arap-İslam coğrafyasının bu türü, şablon karakterli ve didaktik haritaları bakımından belki de Sasani-Fars kültür çevresinin tesiri altındaydı, fakat yine de
kendi gelişiminde tamamen otokton kalmıştı;
bu tip coğrafyanın geliştiricileri Ebū Zeyd elBelḫī, el-Ceyhānī, el-İṣṭaḫrī, İbn Ḥavḳal ve elMaḳdīsī (el-Muḳaddisī) idi
...
yüzyılın ortalarında, onun kitabının bir
el yazmasını Hindistan’da bulup okuduktan
sonra, «gelmiş geçmiş en büyük coğrafyacı» olarak tanımlamıştır (Katalog III, 3 vd
...
Bir tanesi Muḥammed b
...
400/1010’a
doğru) tarafından kaleme alınmış «Fihrist»
isimli eserdir
...
: a
...
, 54; Sezgin, F
...
e
...
331
...
Sezgin, F
...
e
...
385-388
...
Kullandığı malzemeyi geniş bir temelde
ele alabilme gücüyle ve yabancı kültürleri
objektif bir şekilde tanıtma gayretiyle bizi
şaşkınlığa düşüren bu bilim tarihi çalışmasının
meydana gelmesi, böylesi bir çalışmanın doğmasını mümkün kılan daha eski bir geleneğin
varlığı olmaksızın anlaşılamaz
...
Mesela seyyah ansiklopedist ʿAlī b
...
345/956 civarında)129 eserlerini hatırlayabiliriz
...
İbn en-Nedīm,
kitabının oluşumunu anlamamıza yardımcı
olacak çok ilginç ipuçları vermektedir
...
Ḫālid el-Bermekī’nin
(ö
...

Dönemin ikinci önemli bilim tarihi kitabı İbn
en-Nedīm’in eserini tamamladığı yılda, yani
377/987’de yazıldı
...
Ḥasan İbn Cülcül’ün132 tıp tarihi
(Ṭabaḳāt el-Eṭibbāʾ ve-l-Ḥukemāʾ) eseridir
...
Eğer bu eseri, İsḥāḳ b
...
298/910), hemen hemen ancak bir yüzyıl
önce İskenderiyeli Johannes Grammatikos’un
(6
...
Sezgin, F
...
e
...
383-388
...
a
...
, Cilt 1, s
...
198-203; Cilt 7, s
...

130 Bu konudaki fikrimi, henüz müsvedde halinde bulunan Geschichte des arabischen Schrifttums’un beşeri
coğrafya ile ilgili bölümünde dile getirdim
...
345-351, özellikle s
...

132 Bkz
...
: a
...
, Cilt 3, s
...

133 Bkz
...
e
...
268
...

Sosyal bilimlerin filoloji ve tarih alanında,
felsefe ve edebiyat biliminde gösterdiği ilerlemeyi –bu ilerlemenin niteliği ve önemine
Adam Mez 1922 yılında yayınlanmış olan
Renaissance des Islâm134 isimli eserini adamıştır– dile getirmeyerek sadece 4
...
yüzyılın kültür tarihi bakımından eşsiz bir başarısını hatırlatmakla yetiniyorum
...
el-Hüseyn elİṣfehānī’nin135 (ö
...
Bu
eser, Halife Hārūn er-Reşīd’in direktifiyle, üç
meşhur müzisyen tarafından bir araya getirilmiş, daha sonra büyük müzisyen ve edebiyatçı
İsḥāḳ b
...
Ebū el-Ferec el-İṣfehānī’nin, öncülerinin
zamanla unutulmaya yüz tutmuş geleneğine sadık kalan bu anıtsal eseri, bize sadece
saray müzisyenlerinin138 besteleri139, onların
hayatları ve müziklerinin pratik ve teorik
orjinalitelerinden başka, bestelenmiş şiirler
ve şairleri hakkında bilgi vermekle kalmıyor,
ayrıca Emevi ve Abbasi sarayındaki yaşamı ve
de bu yaşama katılan entellektüel çevreleri de
yansıtıyor
...
Kitabının bizzat gözden
geçiremediği el yazma müsveddesi Hermann Reckendorf
tarafından yayına hazırlandı ve 1922 yılında Heidelberg’te
basıldı
...
Sezgin, F
...
e
...
378-382
...
a
...
, Cilt 1, s
...

137 Bkz
...
e
...
378
...
Neubauer, E
...

139 Bkz
...

433-442)
...
Başka kültürlerde benzeri bulunamayacak bir eserdir bu kitap
...
/10
...


5
...
Yüzyıl
Dünya’nın, gezegen yörüngelerinin merkezinde bulunup bulunmadığına ilişkin 4
...
yüzyılda başlamış olan kuşkular yönünde 5
...

yüzyılda Ptoleme modelinin ne derece doğru
olduğu konusunda bir tartışma belirmeye başlamıştı
...
el-Ḥüseyn el-Ḫāzin’in bir
kitabında karşımıza çıkıyor
...
4
...
yüzyılın
sonuna doğru Ebū Naṣr b
...
Bununla birlikte o, gezegenlerin hızlarının değişmez olduğu kanaatindeydi
...

Armin Schopen’e borçluyum
...

141 Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...

142 Bkz
...
e
...
243

G İ R İ Ş

değişimler, Dünya’nın onların yörüngelerinin
merkezinde bulunmaması ile açıklanabilir
...

Bu tartışma Ebū ʿAlī İbn el-Heysem’le143 (ö
...

« Ptoleme’ye Karşı Şüpheler» adlı kitabında
şu düşünceleri ortaya koymaktadır: Ptoleme
gezegenlerin hareketi modelinde aequans diye adlandırdığı bir daire tasavvuru ile
gezegenlerin eşit zamanda eşit hareket ediş
prensibini zedelemiştir, çünkü bu durumda
ek daire merkezlerinin deferentteki (taşıyan
büyük daire) hareketi eşit olamaz
...

Ona göre Ptoleme böylece, gerçekte var olmayan değersiz bir gezegenler modeli ortaya
koymuştu
...
Ama diğer yandan İbn el-Heysem
Ptoleme’nin ύποθέσεις isimli eserindeki gezegenlerin şeffaf camdan gök halkaları içerisinde hareket ettiklerine dair tasavvurunu
kabullendi ve bu tasavvuru Kitāb fī Heyʾet elĀlem adlı eserinde işledi
...
Yaklaşık yüz yıl sonra Muḥammed b
...
533/1139) tarafından
eleştirilen146 cismanî küreler Newton çağına
kadar yüzyıllarca geçerliliğini korudu147
...
Sezgin, F
...
e
...
251 vd
...
a
...
, Cilt 6, s
...

145 Bkz
...
e
...
87
...
a
...
, Cilt 6, s
...
Kohl, Karl: «Über das Licht des Mondes»
...
306
...
135-228, özellikle s
...


25

Ama buna bağlı olarak İbn el-Heysem’in
ortaya koyduğu gezegenler kinematiki
(Katalog II, 9 vd
...
İbn elHeysem’in çağdaşı, evrensel bilgin Ebū erReyḥān Muḥammed b
...
Bu eseri,
ithaf edildiği kişiye yani Ġazne Hükümdarı
Mesʿūd b
...
Sebüktigin’e nispetle el-Ḳānūn el-Mesʿūdī olarak isimlendirdi
...
Elbette o, bilimin zamanla bir
ilerleme kaydettiğini ve kendisinin de buna
yeni birşeyler eklemesi gerektiğini biliyordu
...
O,
bunu, en çok yükselen hız artışı ve en kısa
mesafe noktasındaki azalmasında çizelgelerde ortaya çıkan farklara dayanarak hesaplıyordu
...

Aynı yüzyılın en önemli başarılarından bir
diğeri matematiksel coğrafyanın bağımsız
bir disiplin haline gelecek şekilde geliştirilmiş olmasıdır
...
Onun bu konuya özel Taḥdīd Nihāyāt el-Emākin li-Taṣḥīḥ
Mesāfāt el-Mesākin isimli eserinden öğrendiğimiz kadarıyla, 4
...
yüzyılda İslam dünyasının doğusunda, adeta hummalı bir şekilde
coğrafi mekân hesaplaması ile uğraşılmıştır
...
Hartner, Willy – Schramm, Mathias: al-Bīrūnī
and the Theory of the Solar Apogee: an example of the
originality in Arabic Science, Scientific Change
...
University of
Oxford, 9-15 Temmuz 1961, ed
...
C
...
206-218; Sezgin, F
...
e
...
263
...
Kendi hocalarının başardığı, küresel
bir üçgenin kenarlarının, açılardan hareketle
hesaplanması onu daha sonra küresel trigonometrinin problemlerini sadece bu konuya hasredilmiş bir monografide ele alıp işlemesine
iletmiştir
...
el-Bīrūnī el-Ḳānūn el-Mesʿūdī’nin 8
...

Bunun hemen ardından, mekânlar arasındaki
boylam farklılıkları ve mesafelerin araştırmasında da o yeni metodu kullanmasını bildi
...

Onun metodunu ve bunun Ġazne ile Bağdat
arasındaki çalışmasını yürüttüğü uzun mesafelere pratik olarak uygulanışını, onun verdiği
bilgiler ve canlı anlatımlar yoluyla öğrenmekteyiz
...
O eserlerin ilginç başlıkları
ve bize ulaşmış olan Taḥdīd Nihāyāt el-Emākin
adlı eseri, el-Bīrūnī’nin gerçekte matematiksel coğrafyayı bağımsız bir disiplin haline
getiren bir bilgin olduğu düşüncesini doğurmaktadır151
...


5
...
yüzyılın başlarında el-Bīrūnī ve İbn
el- Heysem birbirlerinden bağımsız olarak,
öğlen çizgisinin Hint dairesiyle geleneksel
tespit yöntemini –Güneş’in deklinasyonunun
günlük değişmesinin neden olduğu yanlışlardan ötürü –şüpheli bulmaya götürüldüler
...
İbn el-Heysem’in metoduna Avrupa’da
ilk olarak 15
...

Matematik alanında da 5
...
yüzyılda karşımıza büyük başarılar çıkmaktadır
...

Sonsuz küçükler hesabında anılan başarı
bir yana, el-Bīrūnī astronominin temel eseri
el-Ḳānūn’unda açının üç eşit parçaya bölünmesi konusunda kendi öncülerinden ve çağdaşlarından gelen 12 yöntemi anlatmaktadır
...
Bu
tür girişimin ilginç bir örneği el-Bīrūnī’nin
dokuzgenin kenarlarını belirleme problemidir153
...
Sezgin, F
...
e
...
266-267
...
-Th
...

Dımeşk 1985
...
Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des
persischen Astronomen Abu’l-Raiḥân Muḥ
...
46-57 (Tıpkıbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 35, s
...

216-227); Juschkewitsch, A
...
: a
...
s
...

151 Sezgin, F
...
e
...
154-161
...
Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des
...


23-30 (Tıpkıbasım: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi içerisinde Cilt 35, s
...
P
...
e
...
301-302; Sezgin, F
...
e
...
376
...
Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des
...
18-22 (Tıpkıbasım: s
...
: Geschichte
der Elementar-Mathemmatik, Cilt 3, 3
...
129-132; Juschkewitsch, A
...
: a
...
, s
...


G İ R İ Ş

kenarları yardımıyla daire hesaplamasını anabiliriz
...

Günümüz araştırmaları İbn el-Heysem’in
de matematik alanında önemli başarılarını
ortaya koymuştur
...
Matematik tarihinde
onun adıyla anılan meşhur matematikseloptiksel problem “Problema Alhazeni” çok
önemli bir yer tutar
...

İbn el-Heysem tarafından sorulan ve çözülen bu problemin gelişimi, Saragossa
hükümdarı olan el-Müʾtemen b
...

Aḥmed b
...

478/1085) Kitāb el-İstikmāl isimli eserinde
görülmektedir
...


154

Bkz
...
Masʿūd elKāšī übersetzt und erläutert, ed
...
Siggel, Berlin 1953, s
...
227-329, özellikle s
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

155 Cantor, M
...
e
...
789; Sezgin, F
...
e
...
359
...
Hogendijk, Jan P
...
Dikkat çekilmesi
gereken nokta el-Müʾtemen’in kitabının Maimonides
(Mūsā b
...
(Bkz
...
319)
...
Hogendijk, Jan P
...
yüzyılda Latince’ye
çevrilen büyük optik eseri (Kitāb el-Menāẓır)
çerçevesinde, Avrupa’nın büyük matematikçilerini 19
...

İbn el-Heysem sonsuz küçükler hesabının
da çığır açıcılarından birisidir
...
Ḳurra, İbrāhīm b
...

Sābit ve Ebū Sehl el-Kūhī’yi aşarak, «parabollerin kendi eksenlerinin herhangi birisi
etrafında dönmesiyle ve daha sonra özellikle bir parabol parçasının dönmesiyle ortaya
çıkan»158 paraboloitleri de hesapladı
...

İbn el-Heysem’in geometri alanında şimdiye
kadar daha az tanınan başarılı işlerinden birisi, ona Öklid’in paraleller öğretisi tartışmaları
tarihi içerisinde çok önemli bir yer kazandırmaktadır (Katalog II, 126 vd
...
postülatını hareket prensibi
yardımıyla ispatlama girişiminde bulundu
...
Böylece İbn
el-Heysem «18
...

Barcelona
...
Juan Vernet içerisinde, Cilt 1, Barcelona 1996, s
...

158 Bkz
...
, Die Abhandlung über die Ausmessung
des Paraboloides von el-Ḥasan b
...
el-Haitham,
übersetzt und mit Kommentar versehen, Bibliotheca Mathematica içerisinde (Leipzig), 3
...
320 (Tıpkıbasım: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi içerisinde Cilt 57, s
...

172); Sezgin, F
...
e
...
359
...
P
...
e
...
292-294; Juschkewitsch,
A
...
-Rosenfeld, B
...
: Die Mathematik der Länder des
Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s
...

160 Juschkewitsch, A
...
: a
...
, s
...
: a
...
, Cilt
5, s
...


28

G İ R İ Ş

Trigonometri alanında onun küresel kotanjant teoremine işaret edilmelidir
...

Küresel trigonometrinin bu üçüncü temel
teoremi ile İbn el-Heysem, François Viète’in
(1593) öncüsü olarak görülmektedir162
...
el-Leys Ebū el-Cūd isimli bir çağdaşını da
unutmamak gerek163
...
Bu konstrüksiyonu daha önceleri Ebū Sehl el-Kūhī165 ve
Aḥmed b
...
Yedigen
konstrüksiyonda Arap-İslam matematikçilerinin Avrupalı matematikçilere olan sonraki
etkileri 17
...

161

Bkz
...
28-39); Sezgin, F
...
e
...
362
...
Tropfke, J
...
Baskı, Berlin ve Leipzig 1923, s
...

163 Bkz
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

164 Bkz
...
e
...
353
...
[Dold-]Samplonius, Yvonne: Die Konstruktion
des regelmäßigen Siebenecks nach Abû Sahl al-Qûhî Waycan ibn Rustam, Janus içerisinde 50/1963/227-249; Sezgin,
F
...
e
...
316
...
Schoy, Carl: Graeco-arabischen Studien
...

29-48); Sezgin, F
...
e
...
330
...
Schoy, Carl: Graeco-arabischen Studien
...
46-47); Sezgin, F
...
e
...
353-354
...
Juschkewitsch, A
...
: Geschichte der Mathematik
im Mittelalter, aynı yer, s
...

169 Krş
...
: Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt 3, s
...


Açıkça görüldüğü kadarıyla Ebū el-Cūd,
üçüncü dereceden denklem formlarını ve
çözüm yöntemlerini, bu konuya hasredilmiş
bir risalede ele alan ilk matematikçidir
...
/11
...
Gerçi
el-Ḫayyām bu eseri bizzat görmemişti ama
bir çağdaşı vasıtasıyla o eser hakkında bilgi
sahibi olmuştu170
...
el-Ḫayyām
25 tip denklem tanıtmaktadır
...
Geri
kalanlar ise konik kesitler yoluyla çözülebilen ve el-Ḫayyām’ın sistematik bir şekilde
ele aldığı üçüncü dereceden denklemlerden
oluşmaktadır
...
el-Ḫayyām’ın dikkat çektiği
hususlardan birisi de, ikinci dereceden denklemlere indirgenemeyen kübik denklemlerin
genel olarak dairenin özellikleri yardımıyla
yani pergel ve cetvel yardımıyla çözülemeyeceğidir
...

170

el-Ḫayyām, ʿUmar: Risāle fī el-Berāhīn ʿalā
Mesāʾil el-Cebr ve-el-Muḳābele, Woepcke, F
...

(Arapça) 1 vd
...
47, çeviri s
...
105-106, 158)
...
e
...
(Arapça) 6, çeviri s
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

172 Bkz
...
: a
...
, Cilt 3, s
...

P
...
e
...
261
...
Halley (1687) vb
...

Aynı zamanda Fars dilinin büyük şairlerinden birisi olan ve astronomi, fizik gibi çok
farklı bilimsel disiplinlerde, yüksek bir otorite olarak kabul edilen el-Ḫayyām paraleller
öğretisi için kendine mahsus bir çözüm bulmuştur
...
Onun
bu çözümü, 18
...

5
...
yüzyılda fizik alanında, optik ve meteorolojiyi de içeren yön verici önemli başarılarla
karşılaşmaktayız174
...
Schramm
çalışmasında, İbn el-Heysem’in optik alanındaki başyapıtına (Kitāb el Menāẓır) ve
astro-fizik alanındaki risalelerine dayanarak şu kanıya varmaktadır: Bu çalışmalarda Aristoteles fiziği uygulamalı matematik,
geleneksel astronomi ve optik ile birleştirilmiştir
...
Diğer taraftan o «
Aristoteles’in tabiat metafiziğini –ki bunların
incelenmesiyle bilimsel uğraşılarına başlamış-

tı– Ptoleme tarafından tasarlanan kinematik modelin dinamik açıklamasına yol veren
fiziksel bir teoriye dönüştürmeyi» başarmıştır176
...

İbn el-Heysem’in sürekli genişleyen fizikselastronomik bilgisi çok sayıda monografik eserlerde ifadesini buldu178
...
Optik hakkındaki
bilgisini ise daha önce anılan oldukça hacimli
eseri Kitāb el-Menāẓır’da yazıya dökmüştür
...
313/925),
el-Fārābī (ö
...

428/1037) vb
...

Sadece görme probleminde değil, aynı zamanda ele aldığı bütün problemlerde matematik ve deneysel yöntem onun çalışma temellerindendir
...
Deney yapmak
için birçok alet ve mekanizma imal etmişti,
bunlardan birisi de camera obscura [karanlık
oda]dır180
...
: a
...
, Cilt 3, s
...

Konuya ilişkin bkz
...
: a
...
, Cilt 7, s
...

175 Schramm, M
...
7
...
e
...
143
...
e
...
145
...
a
...
, s
...

179 a
...
, s
...

180 a
...
, s
...
e
...
210
...
Bu değerlendirmenin, Schramm’ın çalışmasında ustalıkla
desteklendiğini görüyoruz
...

Alhazen gözün yapısını inceleyerek ayrıntılı
bir görme teorisi ortaya atmış ve geliştirmiş
ilk fizikçidir
...

Tek ve çift görmenin koşullarını belirlediği düşünce ve deneyler onun bizzat kendi
buluşları olarak tanımlanabilir
...
Ayrıca ışığın hızının zamanla sınırlı
olduğu savını da onda bulmaktayız
...
Ayrıca o, ilk kez
konuyla ilgili bütün yasaları aparat aracılığıyla

181

Alhazen
...
F
...
140-164, özellikle 163164 (Tıpkıbasım: Natural Science in Islam Cilt 33, s
...
51-52)
...
Objelerin gözde şekillenme
yeri ve şekillerin bozukluğuna ilişkin yaptığı
bütün araştırmalar ve onun adıyla adlandırılan problemin çözümü orijinaldir
...
O, kırılma açısı ile
geliş açısı arasındaki oranın sabit olmadığını,
ışığın takip ettiği yolun iki merkez vasıtasıyla ileriye ve geriye doğru aynı kaldığını ve
bir nesnenin şeklinin ve bulunduğu mekânın
kesif bir merkezde olduğundan daha yukarıdaymış ve büyütülmüş gibi göründüğünü
biliyordu
...
Araştırmalarının çok ilgi çekici sonuçlarından biri olarak, camdan mamul küresel
dilimin büyütücü gücünün keşfi belirmektedir ki bunun elbette ilk gözlük camı yapımına etkide bulunmamış olması düşünülemez
...
Ptoleme, yıldızlarn gökte başucu
yönünde daha ufak görülmesini gözün görme
esnasındaki alışılmadık konumlanmasıyla
açıklamaya çalışmıştır
...
»
«
...

Bözlece o, optik biliminin temel öğretilerinde
olağanüstü devrimler gerçekleştirmiştir
...
»
Hümanist anlayışlı bir fizikçinin 19
...
Schipperges’in182
görüşünü eklemek istiyorum
...
Yazar, Schramm’la
şu konuda aynı görüşü paylaşmaktadır:
«Gerçekten İbn el-Heysem doğa bilimine
yeni bir ele alış ve onu Yunanların doğa
araştırmalarından açıkça ayıran Galilei dönemini aşarak modern deneysel fiziğe bağlayan
metodu ilk defa getiren kimsedir
...
O dönemin, doğa bilimi problemleri ile
uğraşma olgunluğu, el-Bīrūnī ile daha 11 yaş
küçük olan, o sıralar 17 yaşındaki Ebū ʿAlī İbn
Sīnā arasında geçen yazışmalarda yansıyor
...
184
...

yılı münasebetiyle) içerisinde, yayınlayan Aydın Sayılı,
Ankara 1974, s
...

184 Eduard Sachau tarafından yayınlanmıştır, Leipzig
1878 (Tıpkıbasım: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi içerisinde Cilt 30), s
...

247
...
: Über das al Bêrûnîsche Gefäß zur
spezifischen Gewichtsbestimmung, Verhandlungen der
Deutschen Physikalischen Gesellschaft im Jahre 1908
içerisinde, Braunschweig 1908, s
...
el-Bīrūnī’nin
fizik tarihindeki gerçek veya gerçeğe yakın
değerlendirilmesi hâlâ gerekli araştırmayı beklemektedir
...

Birçok kere giriştiği ve başarısızlıkla sonuçlanmış deneyleri sonrasında o, bu amaç
için, modern eczacı piknometresine benzeyen bir avadanlık imal etmeyi başarmıştır
(Katalog Cilt V, s
...
Onun ve ardıllarının, bir dizi metal ve değerli taşın özgül ağırlıklarına ilişkin verdikleri değerler modern
rakamsal değerlerle hemen hemen aynıdır
...
/11
...
Bu problem trigonometrik-astronomik yolla çözüldü ve bu çözüm
yanlışlıkla İbn el-Heysem’e atfedilen De
crepusculis et nubium ascensionibus ismiyle
Latinceye çevrilmiş eserin içerisinde bulunmaktadır
...
1542 yılında Portekiz’de
basılmış olan bu Latince risale Avrupa’yı uzun
süreli etkilemiştir188
...
113117); aynı yazar, Über die Verbreitung der Bestimmungen des spezifischen Gewichtes nach Bîrûnî, Erlangen
Physikalisch-medizinischen Sozietät’in oturum bültenleri
içerisinde (Erlangen) 45/1913/31-34 (Tıpkıbasım: Natural Sciences in Islam serisi içerisinde Cilt 46, s
...
28
vd
...
193-324, özellikle 224 vd
...
Sabra, A
...
: The authorship of the Liber de crepusculis, an eleventh-century work on atmospheric refraction, Isis içerisinde (Berkeley) 58/1967/77-85
...
Sezgin, F
...
e
...
109
...
Schramm, Mathias: Ibn al-Haythams Stellung in
der Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann içerisinde (Hamburg) 6/1966/65-85, özellikle s
...
: a
...
, Cilt 5, s
...


32

G İ R İ Ş

Ebū ʿAlī İbn Sīnā’nın (ö
...

Olağanüstü yetenekli ve çalışkan bu düşünürün «Kanon»unu Julius Hirschberg189 şu
şekilde nitelemektedir: «[Bu eser] düzeni,
doğruluğu nedeniyle fevkalade, oldukça
hacimli ve cerrahlık dahil bütün tıp alanlarını
kapsayan eksiksiz bir öğretiler toplamıdır ve
dünya literatüründe hemen hemen bir benzeri yoktur
...
Kanon ise tam
bir bütünlüğe sahip bir yapıttır
...
Kanon 500 yıl boyunca geçerliliğini korurken, İbn Sīnā da Aristoteles ve
Galen gibi hâkim bir pozisyonda bulundu
...
yüzyılda Latince’ye çevrildi ve 17
...

İbn Sīnā’nın yine aynı şekilde hacimli ve
kapsamlı ansiklopedik eseri, doğal cisimler
prensibi öğretisini, dünyanın yapısını, varoluş
ve yok oluşu [el-kevn ve-el-fesād], doğadaki
etkinlik ve edilgenliği, meteoroloji ve coğrafyayı, psikoloji, botanik, zooloji, matematik,
astronomi, müzik, felsefe ve mantık gibi disiplinleri kapsamaktadır190
...
yüzyılda
Johannes Hispaniensis tarafından Latince’ye
çevrilmiş ve böylelikle yüzlerce yıl Avrupa’da
bilimlerin gelişimini etkilemiştir
...
16
...
Die Metaphysik Avicennas, Halle ve New York 1907 (Tıpkıbasım: Islamic
Philosophy Cilt 40-41), s
...


İbn Sīnā’nın bu iki eserinden sonra Hıristiyan
göz hekimi ʿAlī b
...
/11
...
J
...
Bu eserin Latince
çevirisine dair ise şöyle demekte: «Şayet
zamanında bu eserin Latince çevirisi kolayca ulaşılabilir ve buna paralel olarak daha
yaygınlaşmış olsaydı, o dönem Avrupa’sında
oftalmoloji daha yüksek bir konuma ulaşılır
ve insanlığın yararına daha iyi işler başarılırdı
...

Bu yüzyılın coğrafya alanındaki çalışmaları
arasında, bizim bildiğimiz ilk ve çok hacimli coğrafya sözlüğüne işaret edilmelidir
...

ʿAbdulazīz er-Bekrī193 tarafından ortaya konmuştur
...

hakkında alfabetik düzenlenmiş bir başvuru
eseri meydana getirdi
...
Bu eserin yüksek
değeri, onun İspanya ile ilgili çok başarılı
betimlemelerinde ve çok nadir ve bize kadar
191

J
...
Lippert tarafından açıklamalarla
çevrilmiştir
...
Erinnerungsbuch für Augenärzte, Leipzig 1904 (Tıpkıbasım: Islamic Medicine serisi
içerisind Cilt 44), s
...

192 a
...
, s
...
: a
...
, Cilt 3, s
...

193 Muʿcem ma-staʿcem min Esmāʾ el-Bilād ve-el-Mevāḍiʿ,
ed
...


G İ R İ Ş

ulaşamamış kaynaklardan alınan orta ve doğu
Avrupa ile kuzey Afrika’ya dair bilgilerde yatmaktadır194
...
Bu eser, örnek alınabilecek bir
hakikat sevgisine, eleştirici bir düşünceye,
keskin bir gözleme, dünya kültürlerine karşı
şaşırtıcı bir açıklığa ve yazarın nesnelliğine
tanıklık etmektedir
...
Eserin girişinde şöyle
demektedir195: «Bu kitap polemik değildir,
sadece gerçeklerin kaydedilmesidir
...
» el-Bīrūnī’nin kitabı,
erken Abbasi döneminden beri tanıdığımız,
yabancı kültürleri ve dinleri tanımaya yönelik bir anlayış geleneğinden beslenmektedir
...
el-Bīrūnī’nin Hindistan kitabı
yabancı uygarlıkları tanıtılmasında aşılamamış bir zirvedir, hatta sadece Arap-İslam kültüründe değil
...
/11
...

195 Kitāb Taḥḳīḳ mā li-l-Hind min Maḳūle Maḳbūle
fī el-ʿAḳl ev Merzūle
...
Ein islamischer
Forscher des Mittelalters, Der Islam içerisinde (Berlin)
26/1942/1-15, özellikle s
...


33

da sıralanan büyük başarıları arasında son
olarak, ʿAbdulḳāhir b
...
471/1078) dil bilimleri alanındaki çok yüksek önem taşıyan iki eseri
anılmalıdır
...

İlk esere dair yaptığı çok önemli çalışmasında Max Weisweiler196 şu tespitte bulunmaktadır: «Yazar, dil vasıtası ile duyulan
ifadeleri sebep, amaç ve tesir esasına göre
psikolojik açıdan kavramaya çalışmaktadır
...
Bu disiplin bir sonraki nesilde ʿilm elmeʿānī adı altında sistematik olarak kurgulanmış bir ders kitabı formunda dil bilimlerinin
yeni bir dalı haline gelmiştir197
...
Bu
alanda daha önceden oluşmuş ve süregelmiş
çalışmalar ve başarılar bugün daha iyi bilinmektedir198
...
Kitabın tahkiki
ve Almanca çevirisiyle yaklaşık 25 yıl uğraşan, Arap dilini ve yazınını en iyi bilenlerden birisi olan araştırmacı, bildiği kadarıyla buna benzer bir çalışmanın «İslam kültür

196

ʿAbdalqāhir al-Curcānī’s Werk über die Unnachahmlichkeit des Korans und seine syntaktisch-stilistischen
Lehren, Oriens içerisinde 11/1958/77-121, özellikle s
...

197 Krş
...
3-4
...
Sezgin, F
...
e
...
11
...
Wiesbaden, 1959, s
...


34

G İ R İ Ş

çevresinde daha önce asla denenmemiş»200
olduğuna işaret etmektedir
...


6
...
Yüzyıl

Astronomiye yeniden dönecek olursak, şu
panoramayla karşılaşırız: 5
...
yüzyıldan
6
...
yüzyıla geçiş döneminde Müslüman
İspanya’da yaşayan ve eserler veren İbrāhīm
b
...
Ölçüsünde, o hareketin değeri 299 yılda 1° ye ulaşmıştı, yani bir
yılda 12,09" ki bu günümüzde kabul edilen
11,46" değeriyle hemen hemen örtüşmektedir201
...
Yakın zamanlarda
yapılmış olan bir karşılaştırma sonucunda,
ez-Zerḳālī’nin güneş teorisini kurmakta kullandığı çizelgelerin, Kopernik’in De revolutionibus eserindeki çizelgelerle, çok küçük
farklılıklar bir yana, formda ve kurgulamada
büyük bir uyum gösterdiği ispatlanmıştır203
...
Buna dayanarak, Kepler’in
Mars yörüngesinin oval olduğuna ilişkin açıklamasının, ez-Zerḳālī’nin Merkür yörüngesinin ovalliğine yönelik açıklamasıyla irtibatlı
olabileceği tahmin ediliyor205
...
: a
...
, s
...

Bkz
...
J
...
A
history of errors, Centaurus içerisinde 14/1969/306-336;
Sezgin, F
...
e
...
27, 43
...
Sezgin, F
...
e
...
43
...
a
...
, Cilt 6, s
...

204 Bkz
...
e
...
43-44
...
a
...
, Cilt 6, s
...

201

Usturlap tarihinde gelecekteki ilerlemeleri etkileyecek olan buluşlardan birisi de
ez-Zerḳālī’nin adını taşımaktadır
...
Bunu yaparken
de, aletin ana parçası, her bir coğrafî enlem
için müstakil bir disk kullanmak yerine, tek
bir diske indirgenebilmiştir
...
116 vd
...
/12
...
Bu alet
Endülüslü astronom Cābir b
...
154) tarafından geliştirilmiştir
...

Eflaḥ, Almagest’i düzeltme amacıyla kaleme
aldığı ve Ptoleme’yi sert dille eleştirdiği eserinde bu aleti tanımlamıştır
...
12) çok büyük bir etkide bulunmuştur
...
Muḥammed b
...
606/1209’dan sonra) tarafından yapılmış çizgisel usturlaptır
...
134 vd
...
/12
...
Bu
eleştirinin temsilcileri umumiyetle filozoflardı;
Muḥammed b
...
533/1139),
Muḥammed b
...

581/1185), Muḥammed b
...


206

Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...


G İ R İ Ş

595/1198) ve İbn Ṭufeyl’in talebesi Nūreddīn
el-Biṭrūcī (ö
...
Onlar, gezegenlerin yörüngedeki hareketlerinin tekdüze oluşu prensibinin ayrık merkezli ve ek
yörüngelik (eksantriklik ve episikller) varsayımı vasıtasıyla bozulduğuna inanıp, bunu
kendilerinin düşündükleri modellerle düzeltmeye çalıştılar
...
Yayınlanmasından çok kısa bir süre
sonra Michael Scotus (ö
...
İbn Ṭufeyl
ve İbn Rüşd gibi el-Biṭrūcī de gezegen kürelerinin yeryüzü orta noktası çevresinde ortak
merkezli bir tarzda dönmeleri gerektiğini ve
yine tıpkı İbn Rüşd gibi gezegenlerin helezoni
olarak değişik eksenlerle hareket ettiklerini
düşünüyordu (Katalog II, 12f
...

Bu dönem matematiğinde, İslam dünyasının
doğusunda daha önce bahsi geçen Şerefeddīn
eṭ-Ṭūsī (ö
...
el-Muʿādelāt208
isimli kitabıyla üçüncü dereceden denklemlerin sistematik bir tarzda ele alınması sürecinde
çok önemli bir yer elde etmiştir
...
Bu
ilerlemeler kendilerini özellikle numerik ve
geometrik gelenekler bağlamında ve bütüncül bir numerik işlemler dizisinin formüle
edilmesinde ve temellendirilmesinde kendini
gösterir209
...
Birçok matematik tarihçisi, onun Almagest kritiği çalışmasının trigonometri bölümünün Avrupa’da bu
disipline çok büyük bir etkide bulunmuş olduğu görüşündedirler
...
Johannes Tropfke’ye göre210 o,
«Regiomontanus, eserinin ilk bölümlerinde öncülerinin ulaştığı sonuçları bağımsız
bir şekilde işlerken, dördüncü bölümünde
Cābir’in çıkarımlarına kelimesi kelimesine
bağlı kalmaktadır»
...
Bu
teorem, dik açılı küresel bir üçgen, verilen bir
dik kenar ɑ ve verilen bir komşu açı β ’den
hesaplanabilir, bu da cos α = cos ɑ sin β formülüne götürür
...
/12
...
Muḥammed İbn es-Serī b
...

548/1153) işaret etmek gerekir
...
Böyle bir eleştiriye gerçekten ehil olduğunu, kendi Arap öncülerinin
Yunanlara yönelttikleri eleştirileri yeniden
gözden geçirmede ve kısmen çürütmede
tarihsel olarak adil olmayı ön plana aldığını,
Matthias Schramm’ın212 onun bir kitabı hak210

207

Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...

Sharaf al-Dīn al-Ṭūsī, Oeuvres mathématiques: Algèbre et géométrie au XIIe siècle
...

209 Berggren, J
...
: Innovation and tradition in Sharaf alDīn al-Ṭūsī’s al-Muʿādalāt, Journal of the American Oriental Society içerisinde 110/1990/304-309, özellikle 309
...
Baskı, Cilt
5, s
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

211 von Braunmühl, A
...
81-82; Tropfke, J
...
e
...
131-132; Juschkewitsch, A
...
: a
...
304;
Sezgin, F
...
e
...
53
...
65-85, özellikle 81
...

Fizik ve teknoloji alanının bu dallarının 6
...

yüzyılda Arap-İslam kültür dünyasında ulaştığı yüksek seviyeyi gösteren en azından iki
kitap tanıyoruz
...

Mīzān el-Ḥikme adı bir “Bilgelik Terazisi”
konusunda bir eser vaat ediyorsa da, kitabın
içeriği bunun çok ötesine gitmektedir
...
Kitabın adında geçen terazi, hata oranını 1/60000 lik bir hassasiyete hedefleyecek
tarzda yapılmıştır (Katalog V, s
...
elḪāzinī suyun özgül ağırlığının sıcaklık derecesine bağlı olduğuna ilişkin açık-seçik bir
bilgiye sahiptir ve bu anlamda ulaştığı gözlem
sonucunu, kendi terazisinde tarttığı suyun
yazın kışa göre daha düşük bir ağırlığa sahip
olduğunu belirtmektedir
...
117), ve geç dönem antiketeden bilinen
farklı sıvıların özgül ağırlıklarını belirlemeye
yarayan bir areometre (Katalog V, 12 vd
...

el-Ḫāzinī’nin, bir cismin daha ince havada
ağırlık kazandığını ve daha yoğun havada
veya suda ise ağırlığının azaldığını bilmesi
hayli ilginçtir215
...
»216 E
...
yüzyıl) Opus
majus217 isimli kitabında aynı düşünceyi bulmuş ve her iki yazarın delillerinin birbirlerine
yakın olduğunu ve Bacon’ın argümantasyonunun «Arab’ınkine oranla biraz daha çapraşık»
bulunduğunu tespit etmiştir
...
/12
...
Onun, deneylerin İbn elHeysem ve el-Bīrūnī’den de alışık olduğumuz
yüksek değerli anlatımları ve deneyi çalışma
sırasında sistematik olarak kullanılacak bir
elaman diye tanıması göze çarpıyor
...
Mīzān el-Ḥikma, ed
...
68 (Tekrarbasım:

Bkz
...
1-128); Ibel,
Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1908, s
...
77-166); Brockelmann, C
...

Suppl
...
902
...
(Tıpkıbasım: Naturalsciences in Islam
seri içerisinde Cilt47, s
...

214 Birçok el yazması halinde bize ulaşmış olan eser Aḥmed
Y
...
: The Book of Knowledge
of Ingenious Mechanical Devices, Dordrecht ve Boston
1974; 3606 nolu Ayasofya nüshasının tıpkıbasımı Institut
für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
tarafından yapılmışıtır 2002
...
68); ed
...
69 (Tekrarbasım: s
...
: Geschichte der Physik
...
Neuere Zeit
...
175
...
Khanikoff s
...
38); ed
...
25 (Tekrarbasım: s
...
: Inhalt eines Gefäßes in verschiedenen Abständen vom Erdmittelpunkte nach Al Khâzinî und Roger
Baco, Annalen der Physik içerisinde (Leipzig) 39/1890/319
(Tekrarbasım: Gesammelte Schriften içerisinde Cilt 1,
s
...
217-218
...
Bridges, John
H
...

157-159; İngilizce çevirisi Burke, Robert B
...
179-180
...
Muḥammed b
...
Birçok nüshalarla ve renkli resimlerle
donatılmış olarak günümüze ulaşan bu eser,
mekanik alanında yazmalarına kavuştuğumuz
kitapların kuşkusuz en güzelidir
...
O, en ince ayrıntılarına varıncaya kadar toplam 50 makine ve nesneyi bir
mühendis bakış açısıyla tanıtmakta ve 50’sini
tam ve yaklaşık 100’ünü detay resimlerle öylesine anlaşılır bir şekilde donatmaktadır ki,
bunlar çok ciddi zorluklarla karşılaşmadan
imal edilebilir
...
Burada söz konusu olan kitap, maharetli
bir mühendisin yetenek ve anlayışı ölçüsünde,
sahip olduğu bilgi kaynakları temelinde ve
içinde bulunduğu yaşam koşullarının gereksinimleri çerçevesinde oluşturabileceği bir
çalışmanın ürünüdür
...
Ayrıca belirtilmelidir ki, bu tarz
valf Avrupa’da 18
...

Bunun bilgisinin Arap-İslam dünyasından mı
Batı dünyasına geçtiğini, ya da Batı’da bunun

218

Bkz
...
VIII
...

el-Cezerī’nin kitabındaki kendi yaratıcılık
payına gelince: Arap-İslam kültürünün teknoloji tarihi araştırmaları kesin ve sağlam
bir zemine oturmadıkça ve genel bilim tarihi
çerçevesindeki yeri tatmin edici bir şekilde
açıklanmadıkça biz, eserinde tanıttığı buluşların bazılarının onun buluşları olduğuna dair
sadece tahmide bulunabiliniriz220
...
Araçlar ve cihazlar ile
bunların imali ve kullanılan malzemeler hakkında bu eserden yeni bilgiler öğrenmekteyiz
...

Bu kitapta tanıtılan bazı araçlar, daha sonraları Avrupa’da araç ve gereçler hakkında
yazılmış kitaplarda tanıtılan araçlarla yakınlık
göstermektedir; bununla birlikte doğrudan
bir bağlantı yokmuş gibi görünüyor
...
/12
...
İdrīs’in
soyundan gelen Ebū ʿAbdullāh Muḥammed
b
...
ʿAbdullāh el-İdrīsī tarafından meydana getirilmiş coğrafya eseridir
...
Roger’ın (dönemi: 1130-1154) misafiri olarak ya da sadece bir seyyah olarak
Palermo’ya gelmiştir
...
Ayrıca
o, bir sonraki Kral I
...
Mayr, Otto: The Origins of Feedback Control, in: The Scientific American içerisinde (New York)
223/1970/111-118, özellikle s
...
R
...
y
...
279
...
Enstitümüzün yaptığı tıpkıbasımın girişi s
...


G İ R İ Ş

38

1154-1161) için kitabının kısaltılmış bir versiyonunu Üns el-Mühec ve-Ravḍ el-Furec adı
altında 72 parçaharita ekleyerek sağlamıştır
...

Dünya haritasının ve parçaharitaların kopyaları, birçok kez yapılmış kopyalamanın son
ürünü olarak coğrafya eserinin birkaç yazma
nüshası içerisinde bize ulaşmıştır
...

Haritaların nasıl oluşturulduğuna ilişkin sorulan sorunun tartışılmasında, hemen hemen
sürekli olarak şu varsayımdan hareket edilmiştir: el-İdrīsī, Ptoleme’nin dünya haritasını
model olarak önünde bulundurmuş olmalıdır
...
Sorunun ayrıntılı
bir tartışmasının Geschichte des arabischen
Schrifttums isimli kitabımın 10 ve 11
...
Ptoleme’ye atfedilen haritalar 13
...
yüzyıla geçiş döneminde Bizanslı
Maximos Planudes tarafından, Ptoleme’nin
kitabındaki koordinatlar temel alınarak ve
muhtemelen el-Meʾmūn coğrafyacılarının
dünya haritasından istifade edilerek kazanıldı221
...
Enlem-boylam
ağının ortadan kaldırılması ve yerine sehven
yedi iklimi gösteren eşit aralıklı paralellerin konulması gibi göze çarpan bazı hatalar

ve sapmalar bir yana bırakılırsa, el-İdrīsī’nin
haritası öncüsü olan dünya haritasını birçok
açıdan aşmaktadır
...

Bunun ardından şöyle bir soru belirir: Aslında
yerinde yürütülmesi ve nesiller boyu devam
etmesi gereken bir çalışmayı kaçınılmaz kılan
bir haritayı nasıl olur da bir coğrafyacı oturduğu Sicilya’da gerçekleştirebilmiştir? Ben,
böyle bir çalışmanın sonucunun (haritalar
da içeren) kitap olarak el-İdrīsī’ye gerçekten ulaşmış bulunduğuna inanıyorum
...
Ḫāḳān
el-Kīmākī isimli birisi tarafından kaleme
alınmıştır ve el-İdrīsī bu eseri kendi kaynaklarından birisi olarak zikretmektedir222
...
el-İdrīsī’deki kuzey ve kuzey doğu
Asya sunumu, el-Meʾmūn coğrafyacılarınınkine nispetle oldukça yenidir –tabî ki sözde
Ptoleme haritalarını burada dile getirmeye
bile gerek yok– ve 18
...
Bildiğim kadarıyla şimdiye
kadar hiçbir coğrafya tarihçisi, Avrupa haritalarındaki bu Asya formunun nereden geldiği
sorusunu sormamıştır
...

Ayrıca bu harita, uzun süreden beri tartışılan,
portolan diye adlandırılan haritaların kökeninin ne olduğu ve 13
...
yüzyılda Avrupalı
denizciler ve kartograflar arasında nasıl «birdenbire ortaya çıkabildiği» sorusunu cevap222

221

Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


Nüzhet el-Müştāq, Opus geographicum içerisinde ed
...
ve diğerleri: Neapel ve Roma 1970-1984, Cilt
1, s
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


G İ R İ Ş

landırmamıza yardımcı olmaktadır
...

Miller kitabında dairesel dünya haritasının ve
parçaharitaların bize kadar ulaşmış kopyalarını ve aynı zamanda parçaharitaları birleştirmek suretiyle bir dünya haritası yayınladı
...
28)
...
Miller tarafından yayınlan bu dörtgen
şeklindeki dünya haritası geniş çapta yaygınlık kazanmıştır
...

Burada söz konusu olan haritayı Miller’in elİdrīsī’nin parçaharitalarına dayanarak elde
ettiğini, kitabın içerisinde bize kadar ulaşan dünya haritasının ise dairesel olduğunu ve ikisi arasında oldukça büyük farkların bulunduğunu bilenlerin sayısı çok azdır
...
Arabische Welt- und Länderkarten
des 9
...
Jahrhunderts in arabischer Urschrift, lateinischer Transkription und Übertragung in neuzeitliche
Kartenskizzen
...


39

reografik projeksiyona aktarma girişiminde
bulunduk, bize ulaşan küresel dünya haritası
bu işlem sırasında gerektiğinde tamamlayıcı
olarak kullanıldı
...

el-İdrīsī’nin kitabının metinsel içeriğine ilişkin şunlar söylenebilir: Biz, onun Arapça
kaynakları yoluyla, Avrupa ülkeleri coğrafyası
konusunda çok geniş bilgiler elde etmekteyiz
...

Bu zaman diliminde felsefe alanında yeni bir
akım doğdu: İşrak felsefesi (felsefe el-işrāḳ)
...

Ḥabeş es-Sühreverdī (ö
...
Felsefi
sisteminin temeli bir ışık metafiziğidir
...
O yaşayan, hareket eden ve var olan
herşeyi “ışık” olarak görmekte, hatta onun
Tanrı kanıtı bile bu sembol üzerine kurgulanmaktadır
...
Bu ilginin bir önceki yüzyılda öncülerinin bulunmadığı düşünülemez
...
1200’den
224

Bu konudaki çalışmaların büyük bir çoğunluğu Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafından, Frankfurt, bir araya getirilmiş ve
tekrar basımları yapılmıştır: Islamic Geography serisi
içerisinde Cilt 2-8
...
: as-Suhrawardī, Enzyklopädie des
Islām içerisinde Cilt 4, Leiden ve Leipzig 1934, s
...

226 Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften tarafından tıpkıbasımı yapılmıştır,
Frankfurt 3 Cilt 1995
...
Bağdatlı
filolog Ebū Manṣūr Mevhūb b
...
539/1144) kitaplarından birisini, Arapça’ya alınmış yabancı kelimeler
ve Arapçalaşmış kelimelere hasretmiştir
(Kitāb el-Muʿarreb)
...
ʿÖmer enNesefī231 tarafından kendisinin iki öncülü, elḤuseyn b
...
486/1093)
Kitāb el-Maṣādir ve Aḥmed b
...
Aḥmed el-Meydānī’nin233 Kitāb es-Sāmī ve
227 Meyerhof, Max: Über die Pharmakologie und Botanik

des arabischen Geographen Edrisi, Archiv für Geschichte der Mathematik, der Naturwissenschaft und der Technik içerisinde (Leipzig) 12/1930/45-53, 236, özellikle s
...
59-68, özellikle s
...
69-80, özellikle s
...

228 el-İdrīsī eserini oluştururken muhtemelen el-Bīrūnī’yi
örnek almıştır
...
)», bkz
...
:
Das Vorwort zur Drogenkunde des Bērūnī, Quellen und
Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der
Medizin içerisinde (Berlin) 3/1933/157-208, özellikle 170
(Tekrarbasım: Islamic Medicine serisi içerisinde Cilt 96,
s
...

229 Bkz
...
: GAL, Cilt 1, s
...
Cilt
1, s
...

230 Benim bildiğim tek nüsha İstanbul’da Topkapı Sarayı
Müzesi Kütüphanesinde bulunmaktadır, III
...

2707 (649 H
...
F
...
Karatay’ın hazıladığı katalog Cilt
4, s
...

231 Eserdeki bazı işaretlerden en-Nesefī’nin elMeydānī’nin bir çağdaşı olduğu sonucuna varılabilir
...
Brockelmann, C
...
288, Suppl
...
505
...

Burada bir de 6
...
yüzyılda savaş tekniği
alanında kaydedilen ilerlemelerden bahsedilecektir
...
Bu bilgiler konunun uzmanı
tarihçilerin bazı tez ve hipotezlerinin savunulamaz olduğunu göstermektedir
...
ʿAlī b
...
94) tarafından yazılmış olan Tabṣıra
Arbāb el-Elbāb isimli eserdir
...
Bu
aletin o döneme kadar yapılmış olanların
en büyüğü, en uzun menzillisi ve en etkilisi
olduğu rivayet edilmektedir
...
Bu
tür tatar oku (arbalet) Avrupa’da 13
...
Leonardo da Vinci’nin
bu tarz bir fırlatma aletinin dev bir modelini
resmetme fantazisini muhtemelen bu canlandırmıştır (Katalog Cilt V, s
...
Görüldüğü
kadarıyla haçlı seferleri, Müslümanları Suriye
ve Mısır’da kendilerini olabildiğince etkili
silahlarla savunmaya itmiştir
...
/13
...
/14
...

233

Bkz
...
: GAL, Cilt 1, s
...
Cilt
1, s
...

234 Maḥmūd b
...
/12
...
Bu kitabın birçok el yazmasında rastlanan Farsça, Türkçe ve Moğolca
kelimeler daha sonraki dönemlerin ilaveleri gibi görünüyorlar, bkz
...


G İ R İ Ş

7
...
Yüzyıl
7
...
yüzyıl bütün bilim dallarında, bir önceki
yüzyılda uğraşılan disiplinlerin gelişimindeki
devam eden yaratıcılığı ortaya koymaktadır
...
Gerçi
yeri gelince ileride bahsedilecekse de burada
şu nokta dile getirilmelidir: Bilimleri sürekli
geliştirme sürecinin sözü edilen son karakteristik yöntemi en iyi örneklerini, Naṣīreddīn
aṭ-Ṭūsī’nin Yunan ve Arap bilginlerin meşhur
eserlerini “yeniden ele alarak işleme”lerinde
bulmuştur ki o bu çalışmalarını taḥrīr olarak
adlandırıyordu
...
Halbuki
durum bunun tam tersidir
...
5
...
yüzyıl)
...
Kendi modelinde o, aequans modelinin merkez noktasını
muhafaza ederek, ortası deferentin (gezegenlerin yörüngesinin) orta noktasını veren
eksantrik (Dünya’nın merkezi ile gezegenlerin yörüngelerinin merkezleri arasında
bulunduğu düşünülen fark uzunluğu) boylamı
ek yörünge (episikl) çapına eşit bırakır
...
Bu Ptoleme modeliyle ortaya çıkan, hareketlerin tekdüzeliğinin neden
olduğu aksaklığı Naṣīreddīn çifte episikller
yoluyla bertaraf etmektedir
...

Naṣīreddīn, bu modelini kendisinin tasarladığı ve şu şekilde dile getirdiği yardımcı teorem
üzerine inşa etmektedir236: «Bir daire içerisinde daha küçük bir daire yuvarlandığında,
onun [büyük olanın] yarıçapı diğerinin [küçük
olanın] yarıçapının iki katı kadarsa, akabinde
küçük dairenin her bir noktası, yuvarlanma
esnasında büyük dairenin çapını tanımlar
...
1543),
Ludovico Ferrari’de (ö
...
1718) yeniden ortaya çıkmakdır238
...
710/1311) birbirlerine büyük
ölçüde benzeyen iki yeni model geliştirdiler
...

235
236

Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...

Bkz
...
2509, varak 37b-38a; Fransızca
çevirisi de Vaux, Bernard Carra: Les sphères célestes sur
l’histoire de l’astronomie ancienne, Paris 1893, appendice
VI, pp
...
348 (Tekrarbasım: Islamic
Mathematics and Astronomy Cilt 50, s
...
172)
...
: Noch einmal über den de la Hire zugeschriebenen Lehrsatz, Bibliotheca Mathematica (Berlin)
9/1895/33-34; Cantor, M
...
780; Tropfke, J
...
Baskı Berlin ve Leipzig 1923, s
...

238 Tropfke, J
...
126
...
The astronomical work of Muʾayyad al-Dīn alʿUrḍī
...
Kitāb al-Hayʾah, yayınlayan George Saliba Beyrut
1990
...
/13
...
Bu proje yaklaşık 657/1259
ve 668/1270 yılları arasında Batı Moğol
İmparatorluğu’nun kurucusu Hulâgu’nun
emriyle, Naṣīreddīn aṭ-Ṭūsī’nin yönetiminde,
Bağdat ve Suriye’de faaliyette bulunurken
buraya getirilen bir grup astronom tarafından
gerçekleştirilmiştir
...
Biz bu girişimin etkilerini 16
...
yüzyılın ortalarında başlayan gelişimde de görebiliriz
...
Bu
büyük hizmet, 19
...
von Braunmühl tarafından ortaya konulmasına dek, uzun yıllar
boyunca J
...

Katalog III, 135 vd
...
Gerçi bu, daha
önceleri Ebū Naṣr b
...

Naṣīreddīn aṭ-Ṭūsī’ninkiyle aynı olmayan
fakat çok büyük bir ihtimalle onun yüzyılında
ortaya çıkmış olan Öklid “Elementler”inin bir
“yeniden ele alınıp şekillendirilmesi” çalışması 1594 yılında aṭ-Ṭūsī’nin kitabı olarak yayınlandı
...
/13
...


Bkz
...
: a
...
, Cilt 5, s
...
aṭ-Ṭūsī’nin geometri
alanında (bkz
...
127) ileride bahsedilecek olan, paraleller öğretisinin geliştirilmesinde oynadığı rolün yanı sıra onun bileşik
oranlar teorisine yaptığı katkı da anılmalıdır
...
yüzyılda Öklidci
olmayan geometrinin doğmasına yol açmıştır
...

Bu yüzyılda matematiksel coğrafya alanında
gerçekleştirilen başarılar hem niteliksel hem
de niceliksel olarak olağanüstü büyüklükte ve
geleceği belirleyecek önemdedir
...
el-Marrākuşī ayrıca bu problemi
usturlap kullanmadan çözebilecek bir yöntem
de önermektedir
...
cildinde açıklanan bu
problem ve çözümü en geniş anlamıyla, bir
sabit yıldızın yükseklik ve azimutundan [hareketle] onun saat açısının, diğer bir deyimle, bir
sabit yıldızın meridyen çizgisinden geçişinden
itibaren belirlenen gökkubbesinin dönüşü ve
yıldızın merkezinden hesaplanmasıdır243
...
Juschkewitsch, A
...
: a
...
, s
...
: a
...
,
Cilt 5, s
...

242 Ebū el-Ḥasan el-Marrākuşī, Cāmiʿ el-Mebādiʾ veel-Ġāyāt, tıpkıbasım Frankfurt 1984, Cilt 1, s
...
: Längenbestimmung und Zentralmeridian
bei den älteren Völkern, Mitteilungen der K
...
Geographischen Gesellschaft içerisinde Viyana 58/1915/25-62,
özellikle s
...
36-71, özellikle s
...
:
a
...
, Cilt 10, s
...

243 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


43

Elbette saat açısının belirlenmesi yöntemine ve boylam farklarının tespitinde küresel
trigonometrinin kullanımına ilk olarak elMarrākuşī’de rastlıyor değiliz
...
Sonraki nesillerde
–el-Marrākuşī’nin çalışmasını iyice tanıyoruz–
daha ileri götüren bir gelişim bulmaktayız
...
Bu, sabit yıldızların yükselmeleri ve eğimlerinden hareket
prensibini gittikçe daha çok ilk aşamada tutan
astronomik gözlem tekniğiyle Avrupa’da 16
...

Bahsi geçen coğrafi boylam belirlemeye yönelik özgün yöntemi Ebū el-Ḥasan el-Marrākuşī
gerçekten kullanmış görünmektedir
...
Bu çizelgenin coğrafya tarihindeki önemi, Akdeniz kıyı şehirlerinin ve İber
yarımadası ile kuzey Afrika’daki birçok yerin
önemli ölçüde düzeltilmiş enlem ve boylam
derecelerini içermesinde bulunmaktadır
...

İspanya’dan Bağdat’a kadar uzanan çok büyük
coğrafi bir bölgenin koordinatlarının böylesine derinden ve hassas şekilde düzeltilmesinin tek bir insan tarafından başarılamayacağı
ve bir insan ömrü içerisinde yapılamayacağı
bir gerçektir
...
Tam tersine
o, bizzat kendisi tarafından belirlenen koordinatları, daha önceden beri varolanlardan
ayırmak için, kırmızı mürekkeple belirgin ve
tanınır hale getirdiğine işaret etmektedir245
...
yüzyılın ortalarında coğrafya tarihçisi Joachim Lelewel246
gereği ile takdir etmiş, bunu bir «coğrafya
reformu» diye değerlendirmiştir: «İspanya
çok faydalı bir doğrultmayla daha önceki kartografyada çok büyük olarak abartılan boyutlarından kurtuluyor; bu abartmanın sonucu
olarak Afrika’nın kuzey batı tarafı aşağıya
doğru itilmiş ve İspanya’nın büyük bir kısmı
kuzeye çıkmış ve de batıya doğru uzatılmıştı»
...

Bağdat’ın batısında ve doğusunda bulunan
bölgeleri, mümkün olabildiğince tam ve doğru
bir şekilde astronomik-coğrafik kapsama çabalarının 5
...
yüzyılın ilk yarısında birbirlerinden bağımsız başladığı, bugün tatmin edici bir
tarzda belgelenmiş görünmektedir247
...
Batı yarımküresindeki bu boylam derecesi tashihinden sonra,
bize kadar ulaşan en eski coğrafi-koordinat
tablolarından birisinde Roma’nın 45°25' ve
İstanbul’un (Constantinople) 59°50' lik tashih
edilen değerleri görülmektedir
...
Sezgin, F
...
e
...
171
...

138; Sezgin, F
...
e
...
154-167
...
a
...
, Cilt 10, s
...

246

244

Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


44

G İ R İ Ş

32°57') karşısında Roma için sadece 20' daha
büyük, İstanbul için ise 1°37' daha küçüktür
...

Bugün biz, her iki sıfır meridyenine göre
yapılmış enlem-boylam çizelgelerinin 12
...
İlkin ağır ağır ortaya
çıkan, sonraları yaklaşık 14
...
yüzyıla kadar, mantar misali topraktan
fışkırırcasına Avrupa’da ortaya çıkan yüzlerce çizelge araştırıldığında şu sonuca varılır:
Onlar ya Arapça örneklerin yanlışlıklarla dolu
kopyaları veya farklı başlangıç meridyenine
göre kazanılmış boylam derecelerini içeren
ve kısmen de Ptoleme’nin Coğrafya’sından
ulaşan karman çorman çizelgelerdir 250
...
yüzyılın ikinci onluğundan 18
...
yüzyıla
kadar Avrupa’da çizilmiş olup enlem-boylam
ağı taşıyan dünya haritaları ya karma koordi-

248

Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

Bkz
...
: Längenbestimmung und Zentralmeridian bei den älteren Völkern, adı geçen yer, s
...
63); Sezgin, F
...
e
...
162-213
...
Sezgin, F
...
e
...
205-267
...
a
...
, Cilt 11, s
...


natlar çizelgeleri ile ya da Arap çizelgelerin bir
veya her iki türüyle bağlılıklarını gösteriyorlar
...

Bu haritalar daha ziyade, zaman zaman Arapİslam dünyasından Avrupa’ya ulaşan farklı
kalitedeki haritaların ya kopyalarıdır ya da
onlara dayanarak kazanılan yeni ürünlerdir
...
/11
...
Gerçi batı ekolünden olmayan
bazı çizelgelere bu tür düzeltmeler daha 5
...

yüzyıldan itibaren girmiştir252 fakat yine de
bunlar, genelde Bağdat’ın batısında bulunan
yerlerle sınırlı kalmışlardı
...
/11
...

Kartografya tarihi açısından bakıldığında bu devrimsel çığır açış, doğulu astronom
Naṣīreddīn aṭ-Ṭūsī (ö
...
Muḥammmed
b
...
680/1281)
tarafından 670/1272 yılından çok kısa bir süre
önce, Merāġa’da kurulmuş olan rasathanedeki ortak çalışmalar sonucunda gerçekleştirilmiştir
...
Sezgin, F
...
e
...
164
...
ʿAlī’nin (ö
...
Bu
girişimin önemi iki örnekte okunabilir: Toledo
(28°30') ile Ġazne (104°20') arasındaki boylam farkı, bugünkü değer 72°22' ya göre 3°28'
lık çok küçük bir hatayla 75°50' olarak tespit
edilmiştir
...
Bir
bütün olarak bakıldığında bu boylam dereceleri Avrupalı haritacılar tarafından ilk olarak
19
...
yüzyılda peyder pey biraz daha
düzeltilme imkanına kavuşmuştur
...
/13
...
Böyle bir tahmine götüren
bazı olgular bulunmaktadır
...
Joseph
Needham254 tarafından orijinaline dayanılarak yapılan ve 1959 yılında yayınlanan kopya255
çok kaba taslak tarzda olmasına rağmen bize
el-Meʾmūn coğrafyacılarının ve el-İdrīsī’nin

45

dünya haritalarından çok daha fazla, okyanus tarafından çevrelenmiş meskûn dünyanın ileri düzeyde temel tasvirini vermektedir
...

Kartografya tarihinde şimdiye kadar dikkate
alınmayan, 7
...
yüzyıldan 8
...
yüzyıla geçiş
döneminde doğan bir tarih kitabında257 verilen bir habere göre, 664/1265 yılında Bağdat
Rasathanesi’nde Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī yönetiminde özel bir kâğıt hamurundan mamul bir
küre üzerine dünya haritası yapılmıştır
...
Bu haberde
batıdan (yani orta Asya’dan) Çin’e getirilmiş bir aletten bahsedilmektedir
...
Bu yeryüzü küresinin
ahşaptan olduğu, yedi denizin yeşil, üç kara
parçasının ise ırmakları, gölleri vs
...
Bölge büyüklüklerinin ve bütün yolların
uzunluklarının hesaplanabilmesi için küçük
kareler çizilmiştir258
...
Ayrıca,
elçi Cemāleddīn ile Moğol İmparatorluğu’nda
Kubilay tarafından kurulan rasathanenin ilk
müdürünün aynı kişi olduğu ispatlanmış bulunuyor
...
Bu hacimli ve
gelecek dönemlerin kompilasyonlarına kaynak olmuş eserden bize çok küçük parçalar
kalmıştır259
...
Sezgin, F
...
e
...
177 vd
...
Lebbān’ın (5
...

yüzyılın ilk yarısı) tablolarında ve yazarı bilinmeyen
Destūr el-Müneccimīn’de (5
...
yüzyılın ikinci yarısı) ve
Ebū el-Ḥasan el-Marrākūşī’de bulmaktayız
...
563
...
Sezgin, F
...
e
...
36, Harita no
...


256

Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

Bkz
...
e
...
310-311
...
Sezgin, F
...
e
...

311-312
...
a
...
, Cilt 10, s
...

257

46

G İ R İ Ş

Bizim, 5
...
yüzyılda gerçekleştirilen çok
önemli ve köklü koordinat tashihlerine göre
yapılan ilk dünya haritalarının henüz 7
...

yüzyılın ikinci yarısında doğdukları yönündeki tahminimiz lehinde başka bulgular da
bulunmaktadır
...
/14
...
Burada son olarak, 13
...
Bunlar Yeni Çağ kartografya tarihinde «portolan haritaları» olarak adlandırılan
haritalardır
...
yüzyıldan 14
...
Kökeni hakkındaki
soru ise yaklaşık 150 yıldır tartışılmaktadır
...
Kendiliğinden anlaşılır ki, bu tartışmada, mesela Tanca ile Roma, Toledo ile Roma,
Roma ile İskenderiye ve Roma ile İstanbul
arasındaki doğu-batı boyutları ve mesafelerin
daha önceleri bugünkü değerlere oldukça
yaklaşan bir kesinlikle ve doğrulukla ölçüldüğü bilinmiyordu
...
Farklı kültürlerin katkılarıyla –ki
bu katkıların en genci portolan haritalarında
Arap-İslam kültür dairesine aittir –oluşan
Akdeniz’in kartografik tasvirinin uzun süren
gelişim tarihine ilişkin düşüncemi, Geschichte
des arabischen Schrifttums isimli kitabımın
10
...
ciltlerinde temellendirmeye çalış-

tım
...
/13
...
Latini, Toledo ve Sevilla’da
bulunmuş Florentinalı bir elçiydi ve oralarda,
Arap-İslam bilimlerinin büyük bir ivmeyle
devam eden resepsiyonuyla tanışma imkanı
buldu
...
İtalya’da birdenbire gün yüzüne çıkmış olan ve 13
...
Buna rağmen bu haritada, bizim
el-İdrīsī haritasından bildiğimiz kuzey Asya,
kuzeydoğu Asya ve orta Asya tasvirinde ulaşılan ilerlemeler mevcut değildir
...
Dağların ve sıra dağların dikey
kesit olarak tasvir edilmesi el-Meʾmūn haritasındaki tasvire uymaktadır261
...
/13
...
Palacios, Asín M
...
381-386; Sezgin, F
...
e
...
223
...
Sezgin, F
...
e
...
327-386
...
Bunlar, Marco Polo’nun beraberinde getirmiş olduğu iddia edilen beş haritadır262
...
Bu bölge
matematiksel coğrafyanın ve buna dayalı olarak yeni kartografyanın en yoğun şekliyle
işlevsel olduğu bölgedir
...
Buralardan
kitaplar, araçlar, haritalar ve diğer gereçler
genellikle İstanbul yoluyla Batı’ya ulaşmıştır
...
Ptoleme’ye göre meskûn bölgelerin doğu
çizgisi 180° iken bu ilk olarak 7
...
yüzyılda
Arap-İslam astronomları tarafından gerçek
değerine büyük ölçüde indirgenmiştir265
...
/13
...
Çin’de 14
...
Geçen
yüzyılın ortalarına doğru bu haritalar araştırmacıların ilgisini kendine çekmeye başladı266
...
Sezgin, F
...
e
...
315-320
Bkz
...
e
...
318, dip not 2
...
a
...
, Cilt 10, s
...

265 Bkz
...
e
...
317-318
...
a
...
, Cilt 10, s
...


47

dıran şu gerçekler tespit edildi: Bu haritalarda
Afrika’nın üçgen biçimi bilinmekte, Akdeniz’in
tüm şekli neredeyse tam olarak tasvir edilmekte ve dahası, Avrupa’da bulunan 100
civarında şehir ve ülkenin Arapçalaştırılmış
adları ve de şu ana kadar tespit edildiği
kadarıyla, Afrika’dan 35 ismi taşımaktadır
...

Bu model, 1267 yılında, yukarıda adı geçen
coğrafyacı ve astronom Cemāleddīn tarafından Merāġa’dan Da Du’ya (Pekin) götürülmüş ve 6 astronomik araçla birlikte Sultan
Kubilay Han’a sunulmuş, üzerinde boylam ve
enlem daireleri çizili yeryüzü küresi olmalıdır
...
Çünkü bu haritalar üzerinde yeryüzü küresine göre çok daha fazla
yer adı yazılabilir
...
«Avrupa’da
yeni bir dünya ve portolan haritaları modelinin görülmeye başladığı hemen hemen aynı
zaman diliminde, o zamana dek Çinlilerin Çin
ve doğu Asya’dan ibaret olan kartografyasının
eski gelenekten ayrılması, dünya yüzünü yansıtma sınırlarının Atlantik kıyılarına ve Güney
Afrika’dan merkez Rusya’ya kadar genişlemesi, bununla eş zamanlı olarak Akdeniz’in
tam ve kesin şekli ile Afrika’nın üçgen for-

263

267

Sezgin, F
...
e
...
326
...
Yani hemen hemen aynı dünya
yüzü tasavvurlarını Avrupa’da ve Çin’de aynı
zamanda ortaya çıkış fenomeni, kanaatimce, coğrafya tarihçilerini her iki kültürün de
ortak bir örneğe sahip oldukları varsayımına
yönlendirmeliydi
...
»
Bu en yeni gelişim basamağının bize kadar
ulaşan en eski Arapça dokümanı bir Mağrip
haritasıdır268
...

Muhtemelen bu Mağrip haritası şimdiye kadar
bilinen ve doğuş tarihi 1300’ler civarı olarak
kabul edilen «portolan haritalar»ının en eskisinden daha eskidir
...
yüzyılın bir eseri olarak
tanıtmıştı
...
yüzyılın sonunu ileri sürmektedir; böylelikle daha sonraki «portolan haritaları»nın
doğuşuna ilişkin bilimsel çalışmalar için çok
önemli bir çıkış noktası gözden kaçırılmış
oluyordu
...
Sezgin, F
...
e
...
27-31
...
Cilt, Roma 1882, s
...
220; Sezgin, F
...
e
...
27-28
...
e
...
220
...
yüzyıldan itibaren İspanya dışı Avrupa’da kendini gösteren
teknolojik yenilikler, yeni doğa bilimleri ve
felsefi düşüncelerin tarihlendirme ve köken
sorununu Arap-İslam bilimlerinin resepsiyon
ve özümsenmesi bütünselliğinde çözme fırsatı
da çoğu kez kaçırılmıştır
...
/13
...
Kastettiğim şahsiyet, biraz önce adı anılan evrensel bilgin
Ḳuṭbeddīn eş-Şīrāzī (710/1311)’dir
...
Bu amaca yönelik olarak o, daha basitleştirilmiş ve şematize edilmiş bir Akdeniz
haritası oluşturmak için pratik bir metot önermektedir
...
Boylamlar ve enlemler dereceler yerine
kareler yoluyla ifade edilmiştir
...
20
...

Haritadaki Kuzey Afrika, Akdeniz, Karadeniz
ve Avrupa’nın tasvir edilen bölgelerinin şekilleri şu konuda hiçbir kuşkuya yer bırakmamaktadır: Adı geçen bölgelerin kartografik
şekilleri, tıpkı portolan haritalarında karşımıza çıktığı gibi, Ḳuṭbeddīn’in malumuydu
...
Bunu destekler
271

Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


G İ R İ Ş

mahiyette, çok yönlü bilgin Reşīdeddīn’den
(ö
...
Bu habere göre, Ḳuṭbeddīn eş-Şīrāzī
Moğol hükümdarı Arġūn’a 13 Şaban 688
(01
...
1289) tarihinde detaylı bir Akdeniz
haritası sunmuştur
...
Şunu da kaydetmek gerekir
ki, Ḳuṭbeddīn’in bize karelerle ortaya konmasını tavsiye ettiği harita konusunu içeren kitabı 681/1282 tarihini taşıyor
...

7
...
yüzyıl İslam dünyasında kartografi alanında elde edilen ilerlemelere, coğrafi leksikografinin ulaşmış olduğu bir zirve noktasını,
Yāḳūt b
...
Sezgin, F
...
e
...
312-313
...
Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen
Litteratur, Cilt 1, s
...
Cilt 1, s
...


273

49

(574-626/1178-1229) «Ülkeler Sözlüğü»
(Muʿcam el-Büldān) isimli eserini ekliyorum
...
Edebiyat alanında bir dizi çok önemli eser
kaleme aldı
...
Coğrafya alanındaki leksikografik ilgisi iki kitap haline dönüşmüştür
...
Bir diğeri de, 4
...

yüzyıldan itibaren İslam dünyasında kesintisiz
olarak devam eden coğrafi terimler sözlüğü
literatürünün zirve noktası olan Muʿcem elBuldān isimli eseridir
...


50

G İ R İ Ş

Böylelikle onun eseri, Arap-İslam kültürü içerisinde bilimler ve kültür historiyografyasının
paha biçilmez bir kaynağı haline gelmiştir
...
Yāḳūt’un eseri nitelik ve
nicelik yönünden, Yeni Çağ’da Avrupa’da
bu konunun ilk eseri olarak ortaya çıkmış
olan Abraham Ortelius’un (1578) Latince
Synonymia geographica274 isimli coğrafya
leksikonuyla karşılaştırılırsa Arap dilindeki
bilimsel edebiyatın bu kolundaki önemli gelişimi daha iyi anlaşılır
...
Leclerc’in275, Suriye merkezli olarak
bilimlerin, özellikle de tıp biliminin en parlak zamanı olarak tanıttığı 7
...
yüzyıla ait
ilk önemli gelişme olarak sunduğu ʿAlī b
...

687/1288) küçük kan dolaşımını keşfetmesi
dile getirilmelidir
...
Max Meyerhof
ve Joseph Schacht’ın277 yapmış oldukla274

Bkz
...
-T
...
1-42, özellikle
s
...

275 Histoire de la médecine arabe, 2 Cilt Paris 1876
(Tekrarbasım: Islamic Medicine serisi Cilt 49), s
...
: Ibn an-Nafīs und seine Theorie des Lungenkreislauf, Quellen und Studien zur Geschichte der
Naturwissenschaften und der Medizin içerisinde (Berlin)
4/1935/37-88, özellikle s
...
61-134, özellikle s
...

276 Der Lungenkreislauf nach el Koraschi
...
125)
...


rı birçok çalışma sayesinde bugün biz, İbn
en-Nefīs’in bu keşfinin Michael Servetus
(Miguel Servet) tarafından Christianismi restitutio (Viyana 1553) isimli eserine alındığını ve
bu yüzden de bu kişinin yüzlerce yıl bu keşfin
asıl sahibi olarak kabul edildiğini bilmekteyiz
...
İbn
en-Nefīs’in, İbn Sīnā’nın el-Ḳānūn’una yazdığı
şerhte dile getirdiği akciğer dolaşımı betimlemesinin Avrupa’ya Andreas Alpagus (Andrea
Alpago ö
...

Bu kişi Suriye’deki 30 yıllık ikameti sırasında Arapça’yı ve Arap tıbbını yakından tanımış ve öğrenmiştir
...

Bilimsel araştırmalar, 7
...
yüzyılın bir başka
hekiminde de büyük bir keşfin izine rastlamıştır
...
Yūsuf b
...
Gözlemlerine ve inceleme sonuçlarına dair, Mısır hakkında yazdığı
Kitāb el-İfāde ve-el-İʿtibār fī el-Umūr elMüşāhede ve-el-Ḥavādis el-Muʿāyene bi-Arḍ

278

Coppola, Edward D
...
304-337); O’Malley, Charles D
...

338-343)
...
Bu
eser sadece gözlemlerden oluşan bir kitap
değildir, ayrıca o bölgenin taşları, bitkileri ve
hayvanları, eski eserleri, binaları ve bölgeye
özgü yemek türleri hakkında bilgiler aktardığı, ülke bilgisi alanında bir eserdir
...
Birçok şeyin yanı sıra elBaġdādī, insan alt-kafatasının Galen’in söylediği gibi, çene bölgesinde birbirine bağlı
iki kemikten değil tek kemikten oluştuğunu
tespit etmiştir279
...

Dönemin hem geniş bakış açılı olgunluğu
hem de kültür dairesi içerisindeki başarılı
işlerin çokluğu ve büyüklüğü, İbn en-Nefīs
ve ʿAbdullaṭīf el-Baġdādī’nin çağdaşı olan
Aḥmed b
...

668/1270) imkânları dahilinde evrensel bir tıp
tarihi yazmaya sevketmiştir
...
: Histoire de la médecine arabe, Cilt 2, s
...
184-185; The Eastern Key
...
Kamal
Hafuth Zand, John A
...
Videan tarafından
İngilizceye çevrilmiştir, Londra 1965, s
...

280 Serbest tercümesini verdiğimiz bu ifadenin arapçası:
Fe-inne Cālīnūs ve-in kāne fī ed-derece el-ʿulyā fī ettaḥarrī ve et-taḥaffuẓ fī-mā yubāşiruhū we yaḥkīhī, fe-inne
el-ḥıss aṣdaḳ minhu
...
F
...
342-343
...
Ihr Wesen, ihre Arbeitsweise und ihre Hilfsmittel, isimli eserinin
sonunda, Stuttgart 1949, s
...
205
...
O, tıbbın doğuşuna ilişkin
her milletin kendine özgü bir tarihi olduğunu
bilmektedir
...
Böylece bir tıp,
yüzlerce yıl içerisinde diğerinin yerini alır
...
’ denilebileceği konusunda kuşkuludur
...
İlk defa
onda, yani İbn Ebī Uṣaybiʿa’da tıbbın geçmişi
evrensel tarih bakış açısıyla ele alınmıştır
...
Avrupalı tıp tarihçilerinin, bu bilgiye ulaşmak için takip etmek zorunda kaldıkları uzun
bir yol
...
»282
7
...
yüzyıl tıp alanında son olarak Memlük
sultanı el-Melik el-Manṣūr Seyfeddīn
Ḳalāvūn283 tarafından 683/1284 yılında
Kahire’de kurulan hastane anılmalıdır
...
Bazı
açılardan modern bir hastane hissi veriyor
...
Mesela ruh hastalarının özel bir metotla terapileri ve uyku-

282

a
...
, s
...

Bkz
...
88 vd
...
Tahmin edilmektedir ki kubbesiyle (muhtemelen 11
...

yüzyılda çökmüştür) ve haç formundaki yatay
kesimi ile bu hastane, Avrupa’daki benzer
hastanelere bir model teşkil etmiştir284
...
/13
...

Çoğunlukla geç dönem antik kaynakların 3
...

yüzyılda Yaʿḳūb b
...
/10
...
/11
...
Yūsūf
el-Urmevī (ö
...
H
...
Farmer286
onu, 900/1500’lere kadar varlığını devam
ettiren müziğin matematik-fiziksel yönünün
«sistematik okulunun» kurucusu olarak nitelendirmektedir
...

284 Bkz
...
e
...
97; Jetter, Dieter: Das
Mailänder Ospedale Maggiore und der kreuzförmige
Krankenhausgrundriß, Sudhoffs Archiv içerisinde (Wiesbaden) 44/1960/64-75, özellikle s
...

285 Tıpkıbasım Ḥ
...
Maḥfūẓ tarafından Bağdat’ta, Institut für Geschichte der Arabisch-İslamischen Wissenschaften tarafından Frankfurt’ta, 1984; Edisyonları: H
...

er-Receb, Bağdat 1980 ve Ġ
...
Ḫaşebe - M
...
el-Ḥıfnī,
Kahire 1986
...
XXIII;
Manik, Liberty: Das arabische Tonsystem im Mittelalter,
Leiden 1969, s
...

287 Bkz
...
: Tıpkı basıma yazdığı önsöz,
Frankfurt 1984
...
Ebū Bekr
es-Sekkākī’nin (555-626/1160-1229) filolojinin disiplinlerarası iki alanında yani ʿilm elmeʿānī ve ʿilm el-beyānda elde ettiği başarısını dile getiriyorum
...
Daha önce adı
geçen ʿAbdulḳāhir el-Curcānī (ö
...
Adil
kalmak prensibiyle şunu da anmak gerekir
ki, bu disiplinler, biraz daha evvel, çok yönlü
bir bilgin olan Faḫreddīn er-Rāzī’nin290 (543606/1149-1209) Nihāyet el-Īcāz fī Dirāyet
el-İʿcāz isimli eserinde bir ara evreye ulaşmış
görünüyorlar291
...
/13
...
Yüzyılın ilk çeyreğinde, ʿİzzeddīn ʿAlī b
...
Bildiğimiz kadarıyla
bu eser, Muḥammed b
...

310/923) tarafından yazılmış dünya tarihinden beri kendi türünün en kapsamlısı ve

288

Poetik, Rhetorik, Literaturkritik, Metrik und Reimlehre, Grundriss der arabischen Philologie, içerisinde Cilt 2,
Wiesbaden 1987, s
...

289 Bkz
...
: GAL, Cilt1, s
...
Cilt
1, s
...

290 a
...
, 1, s
...
Cilt 1, s
...

291 Heinrichs, W
...
e
...
184
...
Brockelmann, C
...
345, Suppl
...
587

G İ R İ Ş

en önemlisidir
...
Bununla
birlikte onu «belki de İslam’ın erken dönem
Orta Çağ’ın yegâne gerçek tarihçisi» olarak
tanımlamak hatalıdır ve adalete aykırıdır293
...
Enceb İbn es-Sāʿī294 (593-674/1197-1276)
el-Cāmiʿ el-Muḫtaṣar fī ʿUnvān et-Tevāriḫ
ve-ʿUyūn es-Siyer adında, bize 25 cildinden
yalnız 9
...
Bize ulaşan cildin
değerlendirilmesi sonucunda İbn es-Sāʿī’nin,
öncüsünün eserinin yüksek düzeyinin hiç de
gerisinde kalmadığına hükmedilebilir
...
Bu alandaki en önemli yenilik,
barut kullanımıyla ateşli silahların doğmasıdır
...

Her ne kadar havaî fişeklerin daha önceleri
Çin’de bilindiği kabul edilse bile, barutun
harekete geçirici gücünün (muharrik gücü)
İslam dünyasında tanınmış ve askeri alanda
kullanılmış olması muhtemeldir
...
/13
...
99); muhtemeldir ki el bombalarının ilk kullanımları bu yüzyıla uzanmaktadır (Katalog
V, 101 vd
...

Bernard Lewis ve P
...
Holt, Londra 1962, s
...

294 Bkz
...
: GAL, Suppl
...
590
...
/14
...
/14
...
Endülüs’ün önemli bir bölümünün kaybedilmesi nedeniyle, orada yüzlerce yıllık geçmişi bulunan bilimsel faaliyete katılım büyük
ölçüde daraldı, fakat sona ermedi
...
/11
...
Astronomi alanında 7
...

yüzyılda yeniden güncelleşen bu problem,
8
...
yüzyılda Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī’nin öğrenci
çevresini harekete geçirdi
...
Bu yeni modelin sunucusu ʿAlī b
...

777/1375)’dir
...
Onun Merkür modeli özellikle
önemlidir; bu modelde Ptoleme’ninkinden
daha küçük bir episikli [ek daireyi] temel
almıştır
...

Ay’ın tek tip dairesel hareketini yeniden kurgulamak için, Ay-Dünya uzaklığının varyasyonunu aşırı derecede abartan Ptoleme’nin
yaptığı fahiş hatayı düzeltti295
...
Sezgin, F
...
e
...

Mesela Kennedy, E
...
: Late medieval planetary theory, Isis içerisinde (Baltimore) 57/1966/365-378, özellikle
296

54

G İ R İ Ş

bilgi sahibiydi ve dolayısıyla onlardan büyük
ölçüde etkilenmiş olması gerekiyor
...

2) Kopernik ve onun Arap öncüleri aequans
diye kabul edilen yörünge dışı bir dairenin
varlığıyla uzlaşabilecek gezegen modellerini,
tüm ve yarım eksantrik uzunluğunu da çift
vektör mekanizmasıyla kurtarmaya çalışmışlardır
...
Her ikisi de boyutları bakımından Ptoleme modelinin boyutlarından çok
büyük farklılık gösterirler
...

5) Kopernik, eṭ-Ṭūsī’nin Epikür modelinde
kullandığı çift episikller mekanizmasını kullanmaktadır ki bunu İbn eş-Şātir de kullanmıştır 297
...
Şunu da hatırlatmak yerinde olur:
İki Polonyalı bilgin Czechel’li Sandivogius
(1430) ve Brudzevo’lu Adalbertus (1482),
Gerhardus’un Theorica planetarum ve

s
...
Convegno internazionale içerisinde 9-15
Nisan 1969, Roma 1971 (Accademia Nazionale dei Lincei), s
...
600-602Ö Sezgin, F
...
e
...
56
...
Sezgin, F
...
e
...
55-56
...
yüzyılda (Kopernik’in
yaşadığı) Krakau’da biliniyor olmaları gerekmektedir
...
Ebū Bekr İbn es-Serrāc
(ö
...
Bu alet (Katalog
Cilt II, s
...
Böylelikle, usturlap yapımında ileride ne İslam ülkelerinde ne de Avrupa’da
aşılabilmiş bir gelişim seviyesine ulaşılmıştır
(Katalog Cilt II, s
...

Matematikte, 7
...
ve 8
...
yüzyılda kuzeybatı Afrika’da dikkate değer bir gelişim kendini göstermiştir
...
Bu gelişim özellikle Aḥmed b
...
654-721/1256-1321) ve
onun ikinci kuşak öğrencisi olan Ebū elʿAbbās Aḥmed b
...
Ünlü tarihçi ʿAbdurraḥmān
İbn Ḫaldūn (ö
...
Rosińska, G
...
: a
...
, Cilt 6, s
...

299 Brockelmann, C
...
255, Suppl
...

363-364; Vernet, Juan: Dictionary of Scientific Biography
Cilt 1, New York 1970, s
...

300 Bkz
...
P
...
: Sur un passage d’İbn Khaldûn
relatif à l’histoire des mathématiques, Hespéris içerisinde
(Paris) 31/1944/35-47 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics
and Astronomy seri içerisinde Cilt 44, s
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

301 Aballagh, M
...
aynı yazar, Les fondements des mathématiques à
travers le Rafʿ al-Hijāb d’Ibn al-Bannā (1256-1321), Histoire des mathématiques arabes
...
Muḥammed el-ʿAbderī)’yi302 ve
el-Aḥdeb’i öncü edindiğini bildirmektedir303
...
yüzyılın son on yılı içinde keşfedilmiş
olan İbn Munʿim’in Fıḳh el-Ḥisāb ve İbn elBennāʾ’nin Ref ʿ el-Ḥicāb isimli eserleri bunu
teyit etmektedir
...
Bunlardan
bir tanesi karekökün elde edilmesinde kullandığı yaklaşık [değer] formülüdür304
...
Eğer r ≦ a ise, √a2+r=a+r/2a
formülü, buna karşın r >a ise öncelikli olar
rak √a2+r= a+ 2a+1 formülü kullanılmalıdır»305
...
133-156,
özellikle 140-142
...
Djebbar, A
...
), Orsay
1985 (Publications mathématiques d’Orsay no
...
H
...
P
...
Renaud tarafından savunulmuş olan ve
benim de Geschichte des arabischen Schrifttums’a Cilt 5,
s
...
’nin
sarayında faaliyette bulunmuş olan ʿAbdulmunʿim ile
identifikasyonu doğru değildir
...
Bkz
...
An introduction to history, Arapçadan Franz Rosenthal tarafından
çevrildi, Cilt 3, New York 1958, s
...
: a
...
, Cilt
5, s
...

304 İbn el-Bannāʾ el-Marrākuşī, Talḫīṣ aʿmāl el-ḥisāb, ed
...
Suvīsī, Tunus 1969, s
...
, Atti dell’Accademia Pontificia de’Nuovi Lincei içerisinde (Roma) 17/1864/289-319, özellikle s
...
1-31, özellikle s
...

305 Cantor, M
...
808
...
ʿAbdullāh el-Ḥaṣṣār
(7
...
yüzyıl)’a bağımlıdır306
...
1568 civarında)
karekökün bulunmasında kullandığı metot da
muhtemelen bununla bağlantılıdır307
...
Tarihçi
Ḫalīl b
...
764/1363) hakkında bilgi verdiği bu saat yukarıda adı geçen
İbn eş-Şātir’ın eseridir
...
bir
kemer (veya köprü, ḳanṭara) şeklinde ve 3/4
arşın boyundadır,
...
ve hem günün 2 x 12
eşit, hem de gündüzlerin 12 eşit saate bölünmesi esasına göre zamanı göstermektedir»
...


306 Bkz
...
seri, 2/190112-40, özellikle 37-39 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy seri içerisinde
Cilt 77, s
...

307 Bkz
...
: Dictionary of Scientific Biography
Cilt 1, New York 1970, s
...

308 Bu alıntı eṣ-Ṣafedī’nin Kitāb el-Vāfī bi-el-Vefeyāt
adlı eserinin henüz yayınlanmamış olan 20
...
Wiedemann’ın serbest çevirisidir
...
Eilhard
Wiedemann’ın Fritz Hauser’ın katkılarıyla yayınladığı
Über die Uhren im Bereich der islamischen Kultur, Nova
Acta
...
19, Tekrarbasım: E
...

1211-1482, özellikle s
...
21-292, özellikle s
...


56

G İ R İ Ş

Optik alanında, 8
...
yüzyılda da eskiden
olduğu gibi yaratıcılığını gösteren Arap-İslam
kültürünün en önemli şahsiyetlerinden birisiyle karşılaşmaktayız
...
el-Ḥasan el-Fārisī
(665-718/1267-1318)’dir
...
Bu açıklamayı, öncüleri
olan İbn el-Heysem ve İbn Sīnā 5
...
yüzyılda
bütün uğraşmalarına rağmen yapamamışlardı
(Katalog Cilt III, s
...
Gökkuşağının
optik olarak algılanması –ki ona göre bu algılama saydam, küresel ve birbirlerinin yakınında bulunan damlaların özel mahiyetine
dayanmaktadır – güneş ışığının bir damlaya
girme ve çıkması esnasında iki kat kırılmasıyla
ve bir veya iki katı yansımasıyla gerçekleşmektedir
...
166)
...
Kemāleddīn’in
«Galen’in açıklamasını optik prensipleriyle bağdaştırılamaz gerekçesiyle reddettiğini» ve deneylerle destekli kontrol yoluyla
işin hakikatini aramış olduğunu [bundan bir
buçuk yıl önce aramızdan ayrılan aziz dostum, büyük bilgin]∗ Matthias Schramm309 tespit etmiştir
...
Bu esnada o «ilk olarak itiraz edile∗ Matthias Schramm 19
...
2005 tarihinde aramızdan
ayrıldı
...
Sezgin tarafından çeviriyi kontrol
ettiği sırada eklenmiştir
...
311-316
...
Schramm, Kemāleddīn’in
ulaşmış ulduğu sonucun «ta 1823 yılında ilk
olarak Johannes Evangelista Purkynje tarafından tekrar ulaşılan sonuçla» aynı olduğuna
işaret etmektedir
...
yüzyılın ilk on yılında pek tanınmayan Dominik keşiş Freibergli
Dietrich’in (Theodoricus Teotonicus) De
iride et radialibus impressionibus isimli eserinde çok önemsiz farklılıklarla görülmesi
Arap-İslam bilimlerinin Avrupa’daki resepsiyonu tarihine ilişkin bakış açısından çok
büyük bir önem taşıyor
...

Hellmann, sadece bilgisizlikten ya da Arapİslam bilimlerinin Avrupa’da resepsiyonu ve
özümsenmesi sürecini göz önünde bulundurmadığından, Freibergli Dietrich’in kitabındaki gökkuşağı teorisine ilişkin açıklamasını
«Orta Çağ Avrupa’sının fizik alanındaki en
büyük başarısı»310 olarak tanımlamıştı
...
Wiedemann’ın öğrencileri arasında
tanındı ve Kemāleddīn ile Freibergli Dietrich
arasında bir bağlantı olup olamayacağına ilişkin sorulara cesaret edildi
...
Açıklamalardan
bir tanesi, Otto Werner’in311 1910 yılında
Leonardo da Vinci’nin fiziği üzerinde yaptığı
çalışmada yer almaktadır ve önemi sadece
bizi burada ilgilendiren soru açısından ibaret değildir
...
Ayrıca Kemāleddīn ile
Dietrich’in tanımlamaları arasında çok yakın
310

Meteorologische Optik 1000-1836, Berlin 1902
(=Neudrucke von Schriften und Karten über Meteorologie und Erdmagnetismus serisi içerisinde Cilt 14), s
...

311 Zur Physik Leonardo da Vincis, Doktora 1910, s
...


G İ R İ Ş

bir ilişki olduğu görüşündedir (Katalog III,
169 vd
...
Hem çekirdek soruda hem de ayrıntılarda ortaklıklar o kadar büyüktür ki, burada birbirinden tamamen bağımsız yapılmış
işlerden bahsedilemez
...
yüzyılın ilk yarısı,
Arap-İslam kültür çevresi bilimlerinin kuzey
Afrika’dan Fransa’ya ve İtalya’ya, Suriye’den,
Anadolu’dan ve İran’dan doğrudan doğruya
ya da İstanbul üzerinden kısa bir zaman içerisinde İtalya’ya ve Orta Avrupa’ya ulaşma yollarını buldukları bir periyot olarak belirir
...

Tıpta, birçok konunun yanı sıra, enfeksiyonun
mahiyeti hakkında net bir bilgi sahibi olunduğu izlenimi vardır
...
Bunlardan
bazıları şunlardır: Muḥammed ʿAbdullāh İbn
el-Ḫaṭīb’in (713-776/1313-1374)312 Muḳniʿāt
...
ʿAlī
İbn Ḫātime’nin (ö
...
Brockelmann, C
...
262, Suppl
...
372; Müller, M
...
: Ibnulkhatîbs Bericht über die Pest,
Sitzungsberichte der Königlich Bayerischen Akademie
der Wissenschaften içerisinde (München)
...
37-70)
...
Brockelmann, C
...
259, Suppl
...
369; Bkz
...
el-ʿArabī el-Ḫaṭṭābī tarafından
eṭ-Ṭıbb ve-el-Eṭibbāʾ fī el-Endülüs el-İslāmīye adıyla tahkik edilmiş ve yayınlanmış olan seçki, Beyrut 1988, Cilt
2, s
...
239-293); Antuña, Melchor M
...
294-316
...
ʿAlī eş-Şeḳūrī’nin (doğumu
727/1327)314 Taḥḳīḳ en-Nebeʾ ʿan Emr elVebeʾ isimli eserleridir
...
İbn
el-Ḫaṭīb’in önemini Marcus Joseph Müller,
daha 1863 yılında Arapça metni Almanca
çevirisiyle birlikte yayınlayarak tıp dünyasına
ulaştırılmıştı
...
ve 16
...

İbn el-Ḫaṭīb’in birkaç cümlesi bunu belgeler:
«[Hastalığın] bulaşıcılığı tecrübe, araştırma,
duyular yoluyla algılama, otopsi ve güvenilir haberler yoluyla sabittir, bunların hepsi
de ispat materyalleridir
...
Ayrıca
bu hastalığın bir evde ya da bir mahallede bir
elbise veya kap yoluyla ortaya çıktığı, hatta
bir küpenin bile aynı küpeyi takan başka
bir şahsın ölümüne sebep olacağı, bir kimse
yüzünden bütün bir ev halkının yok olacağı,
hatta bu hastalığın bir şehirde tek bir evde
ortaya çıkması ve buradaki hastalarla temasta
bulunanlarda hemen baş göstermesi, sonra
komşularda ve özellikle bu hastanın evini ziyaret eden akrabalarda bu hastalığın görülmesi
ve bu çemberin gittikçe genişlediği herkesin
malumudur
...
Renaud, Henri-Paul-Joseph: Un médecin du
royaume de Grenade
...
181-214)
...
Arnold, Th
...
311-355, özellikle 340341 (Tekrarbasım: Islamic Medicine serisi içerisinde Cilt
96, s
...
132-133); Bkz
...
: Medieval Islam
...
baskı Chicago 1961, s
...


58

G İ R İ Ş

gelmesine değin tamamen sağlıklı sahil şehirlerinde bu hastalığın ortaya çıkış tarihi ile hastalığı taşıyan kişinin geliş tarihinin örtüştüğü
bilinmektedir»316
...
İbrāhīm el-Mıṣrī eşŞaẕilī’nin (8
...
yüzyılın ikinci yarısı) oftalmoloji alanında kaleme aldığı oldukça hacimli
ders kitabı el-ʿUmde el-Kuḥliyye fī el-Emrāḍ
el-Baṣariyye317 adlı eserinde karşılaşmaktayız
...
Hirschberg bu eserin «Hayvan gözlerinin
insan gözünden farklılıkları ve insan gözünün kendine has özellikleri»318 konulu birinci bölümün 6
...
yüzyılın ikinci yarısında oftalmoloji el
kitaplarındaki yerini almıştır (Katalog Cilt IV,
s
...

Tıp konusunda son olarak 8
...
yüzyılın başlangıcında doğan Tenksūḳnāme-i Īlḫānī der
Funūn-i ʿUlūm-i Ḫitāʾī isimli Farsça eser anılmalıdır
...
ʿİmāduddevle (645718/1247-1318) adını taşımaktadır319
...
J
...
e
...
18-19
(Tekrarbasım: 54-55), burada çok küçük değişiklikler yapılmıştır
...
Brockelmann, C
...
137, Suppl
...
170
...
156-159
...
, 713 hicri) bulunmaktadır
...
Günümüze
ulaşan bu kitap, girişte “Tenksūḳnāme”de
özetlenen, ağırlıklı olarak mediko-farmakolojik 4 eserin karakterizasyonu sonrasında kendisini, kısmen şiir formundaki
bir anatomi kitabının Farsça çevirisi olarak
ortaya koymaktadır ve başlık olarak kitabın
sözde Çinli yazarına nispetle
ismi verilmektedir
...
Kuşkusuz
Çince orijinalinden alınan birçok illustrasyonuyla bu sözde , Yakın
Doğu’da ve hatta Batı dünyasında ispatlanabilir en eski
örneğini teşkil etmektedir
...
Bu ekte Faḍlallāh,
«Yunanlar tarafından bilinmeyen Çin ilaçları listesini, kullanımları ve etkilerinin kesin
tanımlamalarıyla birlikte bir kitap formunda»
bir araya getirmiştir320
...

320 Jahn, Karl: Wissenschaftliche Kontakte zwischen Iran
und China in der Mongolenzeit, aynı yer, s
...


G İ R İ Ş

Coğrafya alanında da, Arap-İslam kültür
çevresinde önceki yüzyıllarda yürütülen, yeryüzünün matematiksel olarak kavranmasının ve buna bağlı olarak yeryüzünün kartografik tasvirinin yeni bir kaliteye eriştiğine
ilişkin ilginç kanıtlar elde bulunuyor
...
İbrāhīm İbn er-Raḳḳām’ın (ö
...
Bu çizelge göstermektedir ki, boylam derecelerinde yapılan radikal Endülüs-Mağrip tashihlerinin o dönemin
meskûn bölgelerinin daha büyük bir kısmına
uzandığını ve Akdeniz’in büyük ekseninin
boylamının 44° ye indirildiğini gösteriyor ki,
bu günümüz değerinden sadece 2° daha uzundur
...
Bu tashih
meskûn bölgelerin batı sınırıyla Bağdat’ın doğu
sunda bulunan yerler arasındaki değerlerde
de kendini gösteriyor
...
20
...
Millás Vallicrosa
tarafından bulunan bu tarz bir çizelge bizim
sorumuz açısından çok önemlidir
...

Latince’ye çevirilen bu çizelge bize ayrıca bir
Portekiz redaksiyonuyla ulaşmıştır, İspanya,
Batı Avrupa, Batı Akdeniz bölgesinde bulunan 31 yerin koordinatlarını içermektedir
...
Örnek
olarak Londra verilebilir
...
Londra ile Bağdat (Babil)
arasındaki boylam farkı Ptoleme’de 18° lik,
el-Meʾmūn coğrafyacılarında hâlâ 9° lik bir
hata gösterirken, bu çizelgede sadece 2°26'
lık bir sapma görülmektedir
...
yüzyıldan 14
...

Bağdat’ın batısında bulunan bölgelerin matematiksel olarak kavranması sürecinde Arapİslam coğrafyacıları ve astronomları için,
Bizans hakimiyetinde bulunan Anadolu ve
Ege civarı uzun bir süre çalışma alanlarının
dışında kalmıştır
...
/12
...
Bizi doğrulukları ile hayrete düşüren, 13
...

yüzyıla geçiş döneminde Avrupa’da birdenbire ortaya çıkıveren söz konusu bölgelerin ve
Karadeniz’in haritaları, mesela Giovanni da
Carignano’nun eseri olarak bilinen harita322,
sadece yerinde, gerekli bir zaman süresince ve
devlet desteği ile yapılan astronomik gözlemlerin ve yeryüzü ölçümlerinin sonucu kabul
edilebilirler
...
/13
...
İlk

321 Sezgin, F
...
e
...
332-337
...
a
...
, Cilt 10, s
...


G İ R İ Ş

60

olarak muhtemelen 8
...
yüzyılın ilk yarısından gelen ve ʿAbdulḥalīm b
...
Bu çizelge, Osmanlı bilginlerinin, en azından Anadolu enlem-boylam
dereceleri ağının şekillendirilmesine çok
erken katılımlarının bir belgesidir
...
Çizelgenin Akdeniz’e ilişkin vermiş
olduğu koordinatlar da bu tarz bir kesinliğe tanıklık eder
...
Anadolu’nun batı-doğu ve kuzey-güney
boyutları açısından eṭ-Ṭūḳātī’nin İstanbul ve
Ahlat’a (Anadolu’nun doğusunda) ilişkin verdiği değerleri burada ele alalım
...

Okuyucuda, 8
...
yüzyılda ulaşılan sonuçların önemine ilişkin uygun bir tasavvur oluşturabilmak için şu durum vurgulanmalıdır:
Adı geçen yerler arasındaki enlem ve boylam
farklılıklarının hatasız ölçümüne ilk olarak 20
...

8
...
yüzyılın ilk yarısının Arapça ve Farsça
kaynaklar bu konuya ilişkin o kadar çok doküman ve veri sunmaktadır ki buna dayanarak o
dönemin birçok haritacı ve coğrafyacısında şu
fikrin mevcut olduğunu varsaymaktayız: Kesin
ve doğru enlem-boylam bilgileri gerçeğe en
yakın haritaların oluşturulmasında vazgeçilmez bir temeldir
...
Sezgin, F
...
e
...
180-181
...
Onun kitaplarını uygun biçime sokmakla
görevli asistanı, hocasının coğrafya kitabında
yedi iklimin tasvirinin, meskûn bölgelerin bazı
kısımlarının, denizlerinin, dağlarının, vadilerinin vs
...

Ayrıca, haritaların büyüklüğü sebebiyle ve
«işin uzmanlarının metotlarına» göre çizilmiş
haritaların «mümkün olabildiğince anlaşılabilir ve görülebilir» olması ve yerleşim yerlerinin en doğru şekilde işaretlenmesi için kitaba
alışılmadık büyük bir formatın seçildiğini de
öğrenmekteyiz324
...
Bu harita, Fars coğrafyacı ve tarihçi Ḥamdullāh elMüstevfī’nin (ö
...
Harita325 ekvatorun kuzeyinde boylamda 63° den 112° ye,
enlemde de 16° den 45° ye kadar uzanmaktadır
...
Kullanıcı, haritayı çevreleyen çizelgelerde koordinatları okuyabilir
...
Buna
ek olarak, açıkça görülen bazı hatalar bir
324

Bkz
...
Histoire
des Mongols de la Perse, Paris 1836 (Tekrarbasım: Amsterdam 1968), giriş s
...
: a
...
, Cilt
10, s
...

325 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

16a
...

Arap-İslam kültür çevresinin coğrafya alanındaki önemli katkılarından birisi de, Fas’ın
Tanger kentinden Muḥammed b
...
İbn Baṭṭūta 22 yaşında
vatanından ayrılıp, Mekke’ye doğru yola çıkmış, İskenderiye ve Kahire’yi ziyaret etmiş,
Nil boyunca giderek Syene’ye (bugün Assuan)
ulaşmış, oradan Suriye ve Filistin’e geçmiş,
Arabistan’ı Mekke’ye kadar dolaşmış, daha
sonra doğu Afrika’ya yönelmiş ve Mozambik’e
kadar uzanmıştır
...

Konakladığı duraklarda çok uzun süre ikamet
etmiş ve bazı yerleri defalarca ziyaret etmiştir
...
İkinci seyahati onu Endülüs’e,
üçüncüsü ise Kuzey Afrika’ya götürmüştür
...
İbn Baṭṭūta’nın oldukça hacimli
seyahatnamesi, çok keskin gözlem yeteneği
yanında tarihi-coğrafi, etnik ve kültür tarihini
ilgilendiren nesneleri algılayabilmesi sebebiyle paha biçilemez bir coğrafya ve tarih dokümanıdır (Katalog Cilt III, s
...

8
...
yüzyılda birçok dünya, şehir ve yerel
tarihi, hem bütün İslam periyodunu içeren hem de sadece bu yüzyılla sınırlı kalan
biografik ve başka türden eserler ortaya çıkaran historiyografya alanından sadece bir dünya tarihi ve üç ansiklopediyi ele
almakla yetineceğim
...
718/1318)’ın anıtsal

eseri Cāmiʿ et-Tevārīḫ’dir
...
İlk cilt Cengiz Han’ın ve
onun Doğu ve Batı Asya’daki ardıllarının tarihini, ayrıca Türk ve Moğol boylarını işlemektedir
...
Bu cilt, İslam öncesi Pers imparatorluklarıyla başlamakta, peygamberler ve
halifeler tarihiyle devam etmekte, İran’daki
İslam hanedanları, Oğuzlar, Türkler, Çinliler,
Yahudiler, Frenkler ve en sonda Budizm
ağırlıklı olarak Hindistanı ele almaktadır
...

Reşīdeddīn’in kitabı kuşkusuz Arap-İslam
kültür çevresinde, yabancı milletlerin tarih
ve kültürlerinin aynı çevrede yaşayan milletlerin tarih ve kültürleriyle birlikte ele
alındığı ilk evrensel tarih değildir
...
el-Ḥuseyn
el-Mesʿūdī’nin (345/956 bazı kaynaklarda
346)327 Murūc eẕ-Ẕeheb, Aḫbār ez-Zemān
ve Kitāb el-ʿAcāʾib isimli eserleri, Maḥbūb
b
...
el-Ḥasan
el-İṣfehānī’nin (ö
...
Aḥmed el-Bīrūnī’nin (362440/973-1048)330 el-Āsār el-Bāḳiye ʿan elḲurūn el-Ḫāliye’si (Yunanların, Romalıların,
İranlıların, Soġd, Ḫārizm ve Ḥarrān sakinlerinin, Kıptilerin, diğer Hıristiyanlarla
Yahudilerin dönemleri ve kutsal günler tak-

327 Bkz
...
: a
...
, Cilt 1, s
...

328

326

Terræ incognitæ, Cilt 3, Leiden 1953, s
...


61

Bkz
...
e
...
338
...
a
...
, Cilt 1, s
...


330 Bkz
...
e
...
270-271
...
Ama Reşīdeddīn
bu eserinde Moğollara ve onlarla irtibatlı
olan milletlere dair “yeni bir yol” takip etmek
istemiştir
...

Bu hedefe Reşīdeddīn, en azından Moğol
tarihinde ulaşmış görünüyor
...
Ancak bu son eser, yöresel ve yerel
kaynakların yardımcı olarak kullanılması bir
yana, yazarın Hindistan’daki uzun süren ikameti sırasında bizzat yaptığı gözlemler ve
halkla doğrudan temasa geçmek suretiyle
oluşturduğu bilgilerin sonucu ortaya çıkmıştır
ve böylece düşünce tarihinde tarihinde eşsiz
bir yere sahiptir
...
/14
...

Bunlardan ilki Cemāleddīn Muḥammed b
...
Gökyüzü, yeryüzü, hayvan ve bitki dünyası gibi konuları da içeren bu eser, genel
karakteri içerisinde yazarının belirgin edebi
eğilimine tanıklık etmektedir
...
ʿAbdulvehhāb en-

331

Bkz
...
114-130
...
143
...
: GAL, Cilt 2, s
...
Cilt 2, s
...
: tıpkımasıma yazdığı önsöz
...


Nuveyrī (677-732/1279-1332) bu eserden
esinlenerek 30 ciltlik ansiklopedik eserini,
Nihāyet el-Ereb fī Funūn el-Edeb335 ortaya
koymuştur
...
en-Nuveyrī, öncüsünün
aksine, eserinde sadece disiplinlerin (funūn)
sayısını artırmakla kalmamakta –mesela tarih
bilgisini de bu alanlardan birisi olarak kabul
ederek, insanla ilgili bütün olayları ve işleri ve
kurumları kitabına alabilmiştir– aynı zamanda muhtevayı yeniden gruplandırmaktadır: 1)
Gökyüzü ve Yer, 2) İnsan, 3) Hayvanlar alemi,
4) Bitkiler alemi ve 5) Tarih
...

Bu yüzyılda ortaya çıkan ansiklopedilerden
üçüncüsü Mesālik el-Ebṣār fī Memālik elEmṣār isimli, Şihābeddīn Aḥmed b
...
Bu eser 741/1341
ve 749/1349 yılları arasında, yazar Şam’da
[devlet] kâtipliği yaptığı sırada doğmuştur
...
Orada enNuveyrī’nin çok büyük rağbet gören eserini
tanımış olabilir
...
Mesālik el-Ebṣār bir beşeri-coğrafik ansiklopedi olarak nitelendirilirse
bu yanlış bir değerlendirme olmaz
...
Brockelmann, C
...
139-140, Suppl
...
173-174; Kratschkowsky, I
...
1045-1047; Chapout-Remadi, Mounira: Encyclopaedia of Islam içerisinde
...
156-160
...
: GAL, Cilt 2, s
...
Cilt 2, s
...


G İ R İ Ş

adı da bu tür bir nitelemeye uygun düşmektedir
...
Diğer ciltler insanların düşünsel
alandaki başarılarını onların içinde bulundukları çevreleri ele alarak işlemektedir
...
Benim kanaatime göre, bu eser içerisinde el-Meʾmūn coğrafyasından bize ulaşan
dünya haritası, üç adet iklim haritası ve zengin metin parçaları, coğrafya ve kartografya
tarihinin en önemli dokümanları arasında
bulunuyorlar337
...
/14
...
Bu eser, ʿAbdurraḥmān b
...

İbn Ḫaldūn’un Merinid sultanı Ebū Fāris
ʿAbdulʿazīz’e (dönemi: 768-774/1366-1372)
ithaf ettiği ve 779/1377’de tamamladığı dünya

337 Tıpkıbasım 27 cilt halinde Institut für Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafından 19881989 yıllarında yapılmıştır, indeksler ise yine aynı kurum
ve yerde 3 cilt halinde 2001 yılında basılmıştır
...
Brockelmann, C
...
242-245, Suppl
...
342-344; Bel, Alfred: Encyclopædie des Islām içerisinde, Cilt 27, Leiden ve Leipzig
1927, s
...
: Introduction to the history of
science, Cilt 3, Kısım 2, s
...
: Encyclopaedia of Islam içerisinde
...
825-831; Rosenthal, Franz: Dictionary of
Scientific Biography içerisinde Cilt 7, New York 1973, s
...


63

tarihi el-ʿİber ve-Dīvān el-Mübtedeʾ ve-elḪaber isimli eserine ek olarak tamamlanan
Muḳaddime, 19
...

Bilim adamları dünyasında daha özel ilgiyi,
Joseph von Hammer-Purgstall’ın İbn Ḫaldūn’u
«Arap Montesquieu’sü»341 olarak nitelendirmesi uyandırmıştır
...
İbn Ḫaldūn pek çok
kişi tarafından sosyoloji ve tarih felsefesinin
kurucusu görülmüştür
...
Devlet teorisi bakımından Muḳaddime,
Niccolò Machiavelli’nin (ö
...

Savaş tekniği alanında, ateşli silahlar konusunda bir önceki yüzyılda başlayan gelişim 8
...
yüzyılda da devam etmiştir
...

Petersburg Asya Müzesi’nin343 Narodov Azii
Enstitüsü (Asya Halkları Enstitüsü)’nde bulunan ve muhtemelen 14
...
268-270
...
Célèbre ouvrage arabe d’Ibn Khaldoun, Journal Asiatique
içerisinde (Paris) 1/1822/267-278
...

Sarton, G
...
Kısım, s
...

342 Bkz
...
: Machiavelli’s «Prince» and
its forerunners, Durham, N
...
1938, s
...
Sarton, G
...
Kısım, s
...

343 Bugünkü signatür C 686’da bulunan yazma el-Maḫzūn
fī Cāmīʿ el-Funūn adını taşımaktadır
...
Görünen o ki bu tür ateşli el silahları
Avrupa’ya ilk olarak 8
...
yüzyıldan 9
...

yüzyıla geçiş döneminde ulaşmıştır (Katalog
Cilt V, s
...
Bunun yanısıra, yine aynı el
yazmasında, havan benzeri bir ateşli silahın
resmi bulunmaktadır
...
Muhtemelen burada söz
konusu olan silah, tarif edilenden farklı havan
benzeri bir silahtır (Katalog Cilt V, s
...

Bugüne kadar bilinen çelik yay hakkındaki en eski rivayet 8
...
yüzyılın ilk yarısına
uzanmaktadır (Katalog Cilt V, s
...
Çok
büyük bir olasılıkla Avrupa, 8
...
yüzyıldan
9
...
yüzyıla geçişin hemen öncesinde bunun
bilgisine sahip olmuştur
...


9
...
Yüzyıl
Şu anki bilgimize göre, 9
...
yüzyılda bilimsel
faaliyetler bütün alanlarda İslam dünyasının
tamamında hâlâ aktif haldeydi
...
/12
...
/14
...
9
...
yüzyıldan bize kalan ve el yazması
halinde muhafaza edilen birçok eserden yalnızca çok küçük bir kısmı yayınlanmıştır ve
yayınlananların da hemen hemen hiçbiri incelenmemiştir
...
O, dedesi Timur’un hayalinde yaşattığı şeyi, yani
Semerkant’ı İslam uygarlığının merkezi haline
344

Bkz
...
: Die Entwickelung des Kriegswesens
und der Kriegführung in der Ritterzeit von der Mitte des
11
...
181-182
...
Gençliğinde teoloji, tarih, edebiyat, şiir ve diğer bilim dallarında
mükemmel, sağlam bir eğitim alan bu bilim
aşığı şehzade, daha iktidara gelmeden önce
Ġıyāseddīn Cemşīd b
...

832/1429), Ḳāḍīzāde Rūmī (ö
...

Onun Semerkant’ta başardığı işlerin en önemlisi kuşkusuz, öncülerinin Merāġa’da kurduklarından esinlenerek ve yukarıda adı geçen
bilginlerle birlikte çalışarak inşa ettiği anıtsal
rasathanedir
...

Muḥammed el-Ḳūşcī (ö
...
Rasathaneden geriye kalan
izlere göre şu yargıda bulunabiliriz: Rey (eski
Tahran)’de kurulmuş olan rasathanenin sekstantını (4
...
yüzyıl, bkz
...

25) örnek alarak bu yeni rasathanede yarısı
yeraltında kurulan gözlem skalasının yarıçapı
30 m
...
Burada yürütülen
gözlem sonuçlarının birçoğu346 bizzat Uluğ
Bey tarafından sağlanmış olan çizelge-esere,
Zīc-i Sulṭānī ’ye alınmıştır
...
yüzyılın ortalarında John Graves347 buna
dikkat çekmiştir
...
Bu eseri o, daha Semerkant
Rasathanesi’nin kuruluşundan önce, 816/1413
yılında Herat’ta bir araya getirmişti
...

345

Grousset, René: Histoire de l’Asie, Cilt 3, Paris 1922,
s
...
: Encyclopædie des Islām,
Cilt 4, Leiden und Leipzig 1934, s
...

346 Bkz
...
: The heritage of Ulugh Beg,
Science in Islamic civilisation içerisinde, İstanbul 2000, s
...

347 Gravius, Johannes: Binæ tabulæ geographicæ, una
Nassir Eddini Persæ, altera Ulug Beigi Tatari, London
1652 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi içerisinde Cilt 50, s
...


G İ R İ Ş

el-Kāşī, astronomik araç-gereçlerin gelişim
tarihinde de azımsanamaz bir öneme sahiptir
...
38
vd
...

Birisi, 4
...
yüzyılda Ebū Caʿfer el-Ḫāzin
tarafından icat edilmiş olan Zīc-i Ṣafāʾih adlı
aletin bizim bildiğimiz en son gelişim aşamasını oluşturmaktadır
...
Konuya ilişkin
yerde belirttiğimiz üzere, bu aletin en eski
versiyonu gerçekten çok eski bir dönemde
Müslüman İspanya’ya yollarını bulmuşlardı
...
Muḥammed İbn es-Semḥ el-Ġarnāṭī
(ö
...

ʿAbdulʿzīz el-Endülüsī’nin (ö
...
Yaḥyā ez-Zerḳālī’nin (5
...
yüzyılın ikinci yarısı) bu aletin oldukça gelişmiş bir şeklini belirten risaleleri, İspanya dışı
Avrupa’ya en geç 13
...
el-Kāşī’nin aletindeki
en modern özellik, derecelendirilmiş paralel bir cetvelle çalışan merkezi bir gösterge
(Alhidade) idi
...
75, Kennedy, Edward S
...
1429), Princeton
NJ 1960
...

el-Kāşī’nin aletinin G
...
1400’e doğru) nispet edilen ekvatoryumlar
arasında bir yakınlık göstermesi olgusundan
hareketle, bu iki kişiye, aynı zamanda elKāşī’nin aletine de modellik yapan doğulu
daha eski bir modelin bilgisinin ulaşmış olması gerektiği kanaatindeyim
...

Bunun dışında (ahşaptan veya pirinçten imal
edilmiş) bu tür bir hesaplama aracı bilinmemektedir
...
879/1474) tarafından Merkür
gezegeni için geliştirilmiş olan model kayda
değerdir353
...
: The equatorie of the planetis, Cambridge 1955, s
...

350 Bkz
...
192, 260ff
...
de Solla: Isis içerisinde 54/1963/153
(el-Kāşī’nin kitabının edisyonu hakkında E
...
Kennedy
tarafından yazılmış olan resensiyon); aynı yazar, Chaucer, Dictionary of Scientific Biography içerisinde Cilt, 3,
s
...

352 Bkz
...
: The planetary equatorium,
aynı yer, s
...

353 Bkz
...
58-127, özellikle s
...


66

G İ R İ Ş

Matematik alanında yapılan araştırmalar,
Ġıyāseddīn Cemşīd b
...
Bu başarılardan
birçoğu Arap-İslam kültürünün o konularda
ulaştığı son bilimsel seviyeyi ortaya koymaktadır ve bunlar Avrupa’da ya birkaç yüzyıl sonra
ortaya çıkmış ya da yeniden keşfedilmişlerdir
...

el-Kāşī, dördüncü dereceden denklemlerle
esaslı bir şekilde uğraştığı için Cebir tarihinde
özel bir konuma sahiptir
...
Şu anda onun bu planını
gerçekleştirip gerçekleştirmediğini bilmemekteyiz, eğer böyle bir eser oluşturmuş ise
bu kitabın bize kadar ulaşıp ulaşmadığı henüz
tespit edilmemiştir
...
Bu işlem sırasında, dördüncü dereceden dizilerin ortaya çıkan toplamı, 400 yıl önceki öncüsü İbn el-Heysem’in
başarısını hatırlatmaktadır
...

Franz Woepcke357 1865 yılında, Ġıyāseddīn
354

Ed
...
199; ed
...
413-414
...
Juschkewitsch, A
...
: a
...
, s
...
: a
...
,
Cilt 5, s
...

356 Bkz
...
P
...
A
...
90; Sezgin, F
...
e
...
68
...
Mesʿūd el-Kāşī’nin sin 1° nin
hesap-lanmasında tam ve kesin bir yaklaşma (approksimasyon) metodu kullandığı ve
bunun ilk olarakAvrupa’da François Viète
(1540-1603)’le yeniden ortaya çıktığı yönündeki araştırma sonuçlarını yayınladığında, 19
...

el-Kāşī, gezegenlerin günlük hareketlerinin
hesaplanmasında bir diğer yaklaşma (iterasyon) yönteminden yararlanmıştır
...

el-Kāşī’nin daire hesaplamadaki mükemmel sonucu, matematik tarihinde 50 yıldır
bilinmektedir
...
el-Kāşī daire çevresiyle çapının
ilişkisini bir iç ve dış çokgen yardımıyla her bir
3·228 = 800335168 kenar olarak belirlemiş ve
bununla da π ≈ 3, 14159265358979325 sonucuna ulaşmıştır
...
112-116 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics
and Astronomy seri içerisinde Cilt 44, s
...
134-138); Sezgin, F
...
e
...
63
...
Sezgin, F
...
e
...
65
...
Kennedy, Edward S
...

Studies in honour of S
...
Taqizadeh içerisinde, London
1962, s
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

360 Der Lehrbrief über den Kreisumfang (ar-Risāla alMuḥīṭīya) von Ǧamšīd b
...
227-329)
...
215-216; Sezgin, F
...
e
...
66
...
Viète ve Adrian van
Roomen (1561-1615)’le başladığını söylemektedir
...
el-Kāşī kendi zamanında
çoktan 17 kesire kadar gelmişti
...

2
Ondalık kesir tarihinde de el-Kāşī seçkin
bir konuma sahiptir
...
/10
...
Bununla
birlikte konunun ilk sistematik işlenişini
el-Kāşī’de363 görmekteyiz
...
Avrupa’da ondalık kesirler Yahudi matematikçi Immanuel Bonfils
(14
...
Bu kişinin bu bilgiye ve kullanıma nasıl
ulaştığı, hâlâ açıklanmayı gereksemektedir
...
Luckey, P
...
49 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and
Astronomy seri içerisinde Cilt 56, s
...
: a
...
,
Cilt 5, s
...

363 Bkz
...
: Die Rechenkunst bei Ǧamšīd b
...
102-114 (Tekrarbasım:
Islamic Mathematics and Astronomy seri içerisinde Cilt
56, s
...
184-196)
...
Gandz, S
...
1350), Isis 25/1936/16-45;
Luckey, P
...
Masʿūd alKāšī, aynı yer, 120-125 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 56, s
...
: a
...
, Cilt 5, s
...

365 Juschkewitsch, A
...
: a
...
, s
...


67

dir»
...
Bu
bağlamda bize ulaşan 15
...
Bu kitabın
yazarı ondalık kesirlerin kullanımını bilmekte
ve Bizans ülkesinde hâkimiyet kurmuş olan
Türklerin bu tür hesaplama işlemlerini kullanmakta olduklarını söylemektedir
...

Son olarak el-Kāşī’nin matematik alanındaki önemli başarılarından birisi Miftāḥ elḤisāb (Hesap Anahtarı) isimli eserinde yer
alan düzenli ve yarı düzenli cisimler konulu
bölüm anılmalıdır
...
/15
...

366 Bkz
...
ve Vogel, K
...
Jahrhunderts
...
33; Sezgin, F
...
e
...
245
...
Minnaert, M
...
J
...
47-51
...
P
...
e
...
277; Sezgin, F
...
e
...
69; Dold-Samplonius, Yvonne: Practical Arabic mathematics: Measuring the muqarnas by al-Kāshī, Centaurus içerisinde (Kopenhagen) 35/1992/193-242; aynı yazar,
The volumes of domes in Arabic mathematics, Vestigia
Mathematica
...
L
...
Busard içerisinde, ed
...

Folkerts ve J
...
Hogendijk, Amsterdam ve Atlanta 1993,
s
...


68

G İ R İ Ş

Bu yüzyılın matematik alanıyla ilgili olarak şu
da dile getirilmelidir: İslam dünyasının batısında 13
...
Muḥammed
el-Ḳaleṣādī’nin (ö
...
«Denklemlerde birinci
kuvvet, kare ve bilinmeyenin üçüncü kuvveti
şeyʾ, māl ve kaʿb kelimelerinin ilk harfleriyle sembolize edilmişlerdir
...

9
...
yüzyıl Arap-İslam kültürü içerisinde kartografya alanında kaydedilen ilerlemenin çok
büyük olduğu görülmektedir
...
Hint okyanusunun, Marinos ve Ptoleme’de görüldüğü gibi,
kapalı bir iç deniz olduğu tasavvuruna karşın,
el-Meʾmūn coğrafyacıları haritalarının 3
...

yüzyılın ilk çeyreğinden başlayarak ortaya çıkmasından itibaren Afrika kıtasının güneyden
dolaşılabileceğine ilişkin kanaatin Arap-İslam
kültür çevresinde hakim olduğu ispatlanabilir
...
/9
...

Ebū Yaʿḳūb b
...
el-Meʾmūn coğrafyacılarının Afrika’yı
gösteren haritaları, güneyden dolaşılabilir ve
160° doğuya doğru uzanan bir kara kütlesine

ilişkin kaba bir tasavvur üzerine kuruluydu
...
el-Meʾmūn haritasından sonra bize
ulaşan en eski üç Afrika tasviri, el-Kindī ve esSeraḫsī’nin372 (her ikisi de 3
...
yüzyıl), 4
...

ve 5
...
yüzyıldan anonim373 bir yazarın ve
el-İdrīsī’nin374 (1154 civarında) haritalarıdır
ve bunlar el-Meʾmūn için yapılan haritanın ya
sakat veya kaba reprodüksiyonlarıdır
...
672/1274)’den taslak halde bize
ulaşan dünya haritasındaki Afrika tasviridir
...
1267
yılında Merāġa’dan Çin’e yollanan yeryüzü
küresinden esinlenen bu Çin dünya haritası
14
...
Çin
dünya haritasının, orjinal boyutları kopyacıların yetersiz hassasiyetlerinin kurbanı olan
Afrika tasvirindeki en önemli ayırdedici yanı,
kıtanın güney bölümünün bir üçgen şeklinde olmasıdır
...
Elbette bu, o zamana kadar İslam dünyasında zaman zaman
Afrika’da bulunan bazı yer koordinatlarının,
9
...
Bununla birlikte, Afrika koordinatlarının haritalarda yer almaları yeterli bir zamana
bağlıydı
...
: a
...
, Cilt 5, s
...


370 Juschkewitsch, A
...
: a
...
, s
...


371 el-Yaʿḳūbī, Kitāb el-Büldān, Leiden 1892 (Tekrarbasım:

Islamic Geography Cilt 40), s
...
De la conquête arabe à
l’époque almohade, Paris 1997, s
...
: a
...
, Cilt 11, s
...


372 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...
11
...
a
...
, Cilt 10, s
...
12

374 Bkz
...
e
...
134-135; Cilt 12, s
...

375 Bkz
...
e
...
549-550
...

Vasco da Gama’nın Hindistan’a yaptığı ilk
keşif seyahatinden hemen sonra, Afrika’nın
ve Hindistan’ı da içerecek şekilde güney
Asya’nın konfigürasyonlarının mükemmel ya
da mükemmele yakın kartografik tasvirlerinin Avrupa’da tedavüle çıkması, coğrafya ve
kartografya tarihi açısından çok büyük bir
olaydır
...
Bu
haritaların, Portekizli haritacılar tarafından
Vasco da Gama’nın topladığı ve beraberinde
getirdiği verilere dayanılarak yapıldığını dile
getiren ve kabul gören görüş376, bir yandan
çok büyük bir yeryüzü parçasının mükemmel
haritasının yapılabilmesi için gerekli koşulların kelimenin tam anlamıyla görmemezlikten
gelindiğini, diğer yandan ise bu görüşün yanlışlığını gösteren birçok tarihi kanıtın tanınmadığını ifade eder
...

Bu haritanın günümüz haritalarıyla karşılaştırılması gösterir ki ekvator çizgisi ve her iki
dönence daireleri tamamen doğru bir şekilde
Afrika, Arap Yarımadası ve Hindistan üzerinden geçirilmiştir
...
Afrika’nın doğu kıyısı ile ekvator çizgisi üzerinde bulunan Kap Comorin
(Hindistan'ın güney ucu) arasındaki mesafe

Cantino haritası üzerinde modern değerden
(35°) yarım derece büyük olarak görünmektedir377
...
yüzyıldan, hatta kısmen 20
...
Cantino haritasının
doğruluğu gerçeğinden şu inanca varıyoruz:
Bu harita bizi, dayandığı bir örneğin izlerine götürüyor
...
Daha önce belirlenmiş ve bilinen bir rota üzerinden güney batı
Hindistan’a ulaşmış ve yine mümkün olabildiğince kısa bir süre sonra aynı rotayı takip
ederek Portekiz’e geri dönmüş olan Vasco
da Gama’nın harita çizimi için gerekli verileri
böylesine kısa bir zaman zarfında kendisinin
oluşturamayacağı kesindir
...
Adaletli olmak gerekirse, Portekizlilerin
o dönemde, o haritalar için gerekli koşulları
bizzat sağladıkları iddiasında bulunmadıkları
da belirtilmelidir
...

Burada haritacılar kendilerine ulaşan haritaları Portekizce’ye aktarmışlar, çoğaltmışlar
ve kendi anlayışları ve zevkleri doğrultusunda
kamuoyuna sunmuşlardır
...
Bildiğimiz rivayetlerden378 birisi

376 Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...


378 Bkz
...
e
...


377 Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...


70

G İ R İ Ş

de, bizzat Vasco da Gama’nın379 Afrika’nın
doğu kıyısında Müslüman bir denizciyle ilk
karşılaşması hakkında yapmış olduğu ayrıntılı
anlatımdır
...
Bu şahıs, Vasco da Gama’ya
Hindistan’ın güney batı kıyısına deniz yoluyla
giden direkt rota üzerindeki Calicut’a kadar
kılavuzluk etmiş olan denizcilerden birisiydi
...
yüzyılın ilk yarısından itibaren,
Hint Okyanusu’nu ve güneyden dolaşılabilir Afrika’yı gösteren haritaların Portekiz’e
ulaştığına ilişkin haberler de günümüze kadar
ulaşmıştır
...

Bu kısa açıklamalarla, Geschichte des arabischen Schrifttums’un381 11
...
/15
...
Portekizlilerin
bu konudaki en büyük hizmeti, bu haritaların önemini kavramaları, onları toplayarak
Portekiz’e ulaştırmaları ve böylelikle Avrupa
dillerinde çok yaygın hale gelmesine yol açmaları ve böylece son olarak Avrupa’da kartografik hareketlere çok büyük bir ivme kazandırmalarıdır
...
de Barros, João: Ásia
...
, Década I, Liv
...

Lissabon 1945, s
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

380 Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

381 Bkz
...
e
...
323-444
...

Bu konuyu bitirirken, benim kanaatimce keşfini ve muhafazasını Portekizlilere borçlu
olduğumuz Arap-İslam kültür dairesinin en
önemli kartografik başarısı anılmalıdır
...
Emanuel’e (ö
...
Bu atlasa iliştitilerek Kral’a gönderilen mektupta Alfonso
şöyle demektedir: «Majestenize, Cavalı bir
gemi pilotu tarafından yapılmış çok büyük bir
atlasın kopyasından bir kısmını yolluyorum
...
Bana öyle geliyor ki, bu gördüklerimin en güzeli
...
Yer adları Cava yazı
karakterindedir
...
Siz Majestelerine, Francisco
Rodrigues’in, orijinalinden kopyaladığı bu
kısmı yolluyorum
...
Cortesão, Cartografia e cartógrafos portugueses dos séculos XV e XVI, Cilt 2, Lissabon
1935, 126-130; aynı yazar, The Suma Oriental of Tomé Pires and the Book of Francisco Rodrigues, Cilt 1, London
1944, giriş s
...
ve de Mota, A
...
80
...
Orijinali Frol de la
Mar’la birlikte [deniz kazasında] kayboldu
...

Bu harita son derece doğru ve meşhurdur,
çünkü deniz yolculuğunda kullanılmaktadır
...
»383
Bu haritaların değerlendirilmesi, nereden,
nasıl ortaya çıktıklarına ilişkin soru hususunda günümüzde geçerli kartografya historiyografyası kendisini bir çıkmaz sokağa sokmuş
bulunuyor, çünkü bu historiyografyanın daha
önce gelişen Hint Okyanusu haritalarının
ortaya çıkışından çok önemli yapı malzemesi
sağlayan çok yüksek seviyeye ulaşmış bulunan denizcilik bilgisinin varlığından haberi
yoktur384
...
Bu atlas şimdiye kadar
bilinen en eski ve tam doğru Bengal körfezi,
Malakka boğazı ve Cava’dan Moluk üzerinden Kanton’a kadar Çin Denizi tasvirlerini
vermektedir
...
yüzyıl ve
20
...
Eğer bu atlasın
daha o zaman Güney Amerika’nın kuzeydoğu
sahil şeridini gösterdiğine385 rastlıyorsak, –bu
bilgiye Alfonso de Alburquerque de işaret
etmekte ve böylece, haritanın aktardığı bilginin daha sonraki bir Portekiz ilavesi olma ihtimalini ortadan kaldırmaktadır– bunun anlamı

şudur: Miras alınan kartografik dünya resminin en yeni bilgilere göre daha ileri taşınarak
geliştirilmesi yönünde Arap-İslam kültür çevresinin çabaları 10
...
yüzyılın ilk on yılında
hâlâ canlı idi
...
Bugün biz, bu denizcilik biliminin orijinalliğini kısmen iyi bir şekilde tanıyabilme
şansına sahibiz
...
/15
...
/16
...

Arabistan ile Çin arasındaki birkaç bin yıllık deniz yolları biliminin doğrudan doğruya
bize kadar ulaşan en eski dökümanları 9
...

yüzyılın ikinci yarısına uzanmaktadır
...
/15
...
/16
...

Bu temsilcilerin ilki ʿUmmān yöresinde bulunan Culfār’lı Şihābeddīn Aḥmed İbn Mācid b
...
Ondan bize bir dizi eser kalmıştır
...
İbn Mācid’e göre,
İlm el-Baḥr yani deniz bilimi olarak nitelendirdiği denizcilik bilimi, «teorik ve empirik,
ama sadece kâğıt geleneğine bağlı olmayan
bir bilimdir» (ʿİlm ʿAḳlī Tecrībī lā naḳlī)386
...
Sezgin, F
...
e
...
327-328
...
a
...
, Cilt 11, s
...

385 Bkz
...
e
...
441
...
I
...
171; Sezgin, F
...
e
...
177
...
İlk grup,
basit deniz kılavuzlarıdır
...

Bu denizciler muʿallim (üstad) nitelemesini
hak etmezler
...

Onlar yeteneklidirler, gittikleri yerin rotalarına
hâkimdirler, fakat öldükten sonra unutulmaya
mahkumdurlar
...
Bu kalitedeki
denizci çok meşhurdur, bütün deniz operasyonlarına hâkimdir ve hem kendi zamanında
hem de daha sonraları yararlanılan kitapları
yazmış olan bir bilgindir387
...
Ve yine o, kendisinin denizcilik bilimi tarihinde çok önemli bir konuma
sahip olduğunun ve başardığı işlerin gelecek
nesillerde etkisiz kalmayacağının bilincindedir
...
»)388
İbn Mācid389, kendisinin, bu alanı ileriye taşıdığından ve erken dönem eserlerinde düzeltilmeye muhtaç şeyleri de bulunduğundan emindir
...

İbn Mācid’in bize ulaşan eserlerinden çok
açık bir şekilde, onun sadece bir teorisyen

387

İbn Mācid, Kitāb el-Fevāʾid, aynı yer, s
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

388 İbn Mācid, Kitāb el-Fevāʾid, aynı yer, s
...
:
a
...
, Cilt 11, s
...

389 İbn Mācid, Kitāb el-Fevāʾid, aynı yer, s
...
: a
...
, Cilt 11, s
...


olmadığını aynı zamanda yıllar boyunca
Arabistan ile Hindistan ve Güneydoğu Asya
arasında denizci olarak aktif görev aldığını
öğrenmekteyiz
...

Kitaplarında İbn Mācid, Hint Okyanusu’nda
bulunan yüzlerce yerin enlem derecelerini yön
eğiklikleri ile birlikte kaydetmektedir, ama
bununla birlikte mesafe ölçümüne ilişkin
somut çok az bilgi öğrenmekteyiz
...
Hacimli eseri el-Fevāʾid
’in 390 bir yerinde, denizcilik bilimindeki bazı
buluşların kendi başarılı çalışmalarına ait olduğunu söylemektedir
...
Bu geliştirilen tipin
mıknatıs iğnesi doğrudan doğruya pusulanın
üstüne yerleştirilmiştir yani yön belirleme için
gerekli olan 32 kısma bölünmüş karton diskin
alt tarafına taşıyıcı olarak değil üst tarafına yerleştirilmiş olup kartona bağlı olmadan
hareket etmektedir (bkz
...
65)
...
Kullandığı malzemeler, matematiksel olarak kapsanan bir Hint
Okyanusu’nun ve oldukça gelişmiş bir denizcilik biliminin söz konusu olduğunu göstermektedir
...
Biz burada takip ettiğimiz kronolojik

390

İbn Mācid, Kitāb el-Fevāʾid, aynı yer, s
...
: a
...
, Cilt 11, s
...


G İ R İ Ş

prensibe sadık kalarak, el-Mehrī’nin bu alana
yönelik net tasvirini 10
...
yüzyılın seçilmiş
konuları çerçevesinde dile getireceğiz
...
/15
...
Bu
ansiklopedilerden birisi, yazı sanatı ve kâtipler
için gerekli bilgiler içeren, Mısırlı devlet kâtibi
Şihābeddīn Aḥmed b
...
814/1412 yılında tamamlanan, içerikçe
zengin ve sistematik olarak inşa edilen bu
ansiklopedi çok net olarak alıntılanan ve isimleri belirtilen kaynaklarıyla, 800 yıllık yaşamın
bütün alanlarında çok yüksek bir kültürel parlaklığa doğru gelişen Arap-İslam toplumunun
en belirgin kanıtlarından biri olarak değerlendirilebilir
...

Muḥammed b
...

Müellif hattı halinde 62 cilt içerisinde bize
ulaşan eser393 muhtemelen alfabetik olarak

391

Bkz
...
Aus dem Arabischen, Abhandlungen der Königlichen Gesellschaft der
Wissenschaften zu Göttingen, historisch-philologische
Classe içerisinde, Cilt 25, Göttingen 1879 (Tekrarbasım:
Islamic Geography serisi içerisinde Cilt 52, s
...
225-245); Björkman, Walther: Beiträge zur Geschichte
der Staatskanzlei im islamischen Ägypten, Hamburg 1928
(Tekrarbasım: Islamic Geography serisi içerisinde Cilt
53); Brockelmann, C
...
134, Suppl
...
164-165
...
Muḥammed el-Ġazzī, elKevākib es-Sāʾire bi-Aʿyān el-Miʾe el-ʿĀşire, Cilt 1, Beyrut 1945, s
...
: GAL, Cilt 2, s
...
Cilt 2, s
...

393 Cilt 2-62 Feyzullah koleksiyonunda (No
...
1
...
62
...
Yazar, kullandığı fakat
günümüzde büyük bir kısmı kaybolmuş olan
kaynakların isimlerini vermektedir
...

Bu devasa ansiklopediye ilaveten bir eser daha
dile getirilmelidir
...
Çok fazla
tanınmayan bu Suriyeli bilgin ʿAbdulḳāhir b
...
/11
...
/16
...
Dāris fī Taʾrīḫ elMedāris395 adlı iki cilt halinde bize ulaşan ve
medreselerle ilgileri nedeniyle aynı zamanda
camileri, manastırları, türbeleri de ele alan
bu eserin, yazarın daha hacimli Tenbīh eṭṬālib ve-İrşād ed-Dāris fī mā fī Dımeşḳ min
el-Cevāmiʿ ve-l-Medāris isimli eserin bir özeti
olduğu anlaşılıyor
...
Bazı muallimler sadece
yarım öğretim hakkına (nıṣf et-tedrīs) sahiptiler
...


leksiyonunda (No
...
Bu ilk cilddin geç dönem bir kopyası Paris’te bulunmaktadır
Bibliothèque nationale, ar
...

394 Bkz
...
: GAL, Cilt 2, s
...
Cilt
2, s
...

395 Ed
...

396 Walther Björkman’ın edisyon hakkında yazdığı tanıtma, Oriens içerisinde 5/1952/178
...
/16
...
/16
...
Murat tarafından
İstanbul’da kurulan büyük rasathanedir
...
Maʿrūf er-Raṣṣād’dır
...
Suriye ve Kahire’deki ikametinden sonra İstanbul’a göçen Taḳiyyeddīn
tarafından muhtemelen ilkin Arapça dikte
ettirilen ve bize Türkçesiyle ulaşan kitap, bu
rasathane ve aletleri hakkında bilgi vermekte,
o zamana değin bilinmeyen boyutlardaki 8
gözlem aracının tanıtımını ve resimli tasvirlerini içermektedir
...
Diğerlerine, 300 yıl önce Merāġa’da
inşa edilen rasathanenin aletler kitabında
rastlanmaktadır
...
Her halükarda Taḳiyyeddīn
ile Tycho Brahe’nin iki aracı arasındaki benzerlik bu izlenimi uyandırmaktadır
...
6468)
...
Belirgin bir eğilimle [de olsa],
1 Ocak 1578 yılından 3 Mart 1581 yılına kadar
bir başka sefirin papazı olarak İstanbul’da

ikamet eden Salomon Schweigger de bu vakıa
hakkında bilim ve kültür tarihi açısından çok
önemli ve faydalı bilgiler aktarmaktadır
...
melun ve zavallı bir adam
...
gibi bilginlerin astronomiye ilişkin eserlerini Arapça
çevirilerinden bir Yahudi’nin yanında gizlice okumuş ve öğrenmiştir
...
Yalnız bu keskin ifadeler şu konuya kulak kabarttırmalıdır: Daha 13
...
yüzyılın ikinci yarısında bilimlerde üstünlük duygusunun eklendiği bir rekabet anlayışıyla karşılaşıyoruz
...

İstanbul’da kurulmuş olan rasathanenin mahiyetine gelince: Bu rasathane, Semerkant ve
Merāġa’da kurulan ve ünleri İslam dünyasını
da aşan iki öncüsünün halefi olarak doğmuştur
...
Murat’ın hizmetine sunmak
için 1550 yılı civarında İstanbul’a göçmüştü
...

Sultan, fanatik danışmanlar ve Taḳiyyeddīn’in
rakipleri tarafından, rasathanenin astrolojinin
bir aracı olduğu ve devletin bekasını tehdit

397

Bkz
...
H
...
85-86 (Tekrarbasım: Islamic
Mathematics and Astronomy seri içerisinde Cilt 88, s
...


398

Ein newe Reyssbeschreibung auß Teutschland Nach
Constantinopel und Jerusalem, Nürnberg 1608 (Tekrarbasım: The Islamic World in Foreign Travel Accounts,
Cilt 28, Frankfurt 1995), s
...


G İ R İ Ş

edici sonuçlar doğuracağı gerekçesiyle kandırıldı ve yapılmasından birkaç yıl sonra onu
yıktırdı
...
Bu amaçla o,
rasathanenin aletlerini tamamlayıcı çok büyük
bir astronomik saat (bingām raṣadī) inşa etti
(Katalog Cilt III, s
...
Sadece rāṣıd (gözlemci/astronom) olarak değil, aynı zamanda
mühendis olarak da Taḳiyyeddīn Osmanlı
İmparatorluğu’nda çok büyük ün kazandı
...
Su-hava basıncı ile çalışan aletlere dair 953/1546 yılında
kaleme aldığı eṭ-Ṭuruḳ es-Seniyye fī el-Ālāt
er-Rūḥāniyye399 kitabında Taḳiyyeddīn gerçekten daha o zamanlar hayli ileri düzeydeki
teknolojiyi gösteren bir dizi makine ve aracın
tanıtımını yapmaktadır
...
Bu makinelerden ilkin 6 pistonlu bir su çıkarma ve dağıtım
mekanizması dile getirilmelidir
...
Bu eksantrik,
pistonları çalıştıracak olan 6 kaldıracı harekete geçirmektedir
...
Yaklaşık 350 yıl kadar
önce İbn er-Rezzāz el-Cezerī kendi döneminde 2 pistonlu su tesisatı biliyordu
...
Bu
bakımdan, Taḳiyyeddīn’in ʿAlī el-Ḳūşcī’ye (ö
...
el-Ḥasan tarafından Taqiyyeddīn ve-elHendese el-Mīkānīkyye el-ʿArabiyye adı altında yayınlanmıştır, Halep 1987
...
Kısa bir süre sonra Avrupa’da
Georgius Agricola’da401 (1494/1555) ve
Agostino Ramelli’de402 (1531-1600?) tanımlanan çok pistonlu su cihazlarının Arap-İslam
kültür çevresindekilerle ilişkili olup olmadığını
veya ondan bağımsız mı geliştiğini şu anda bilmemekteyiz
...
Bunlardan
birisi su buharıyla, diğeri ise sıcak hava ile döndürülmektedir
...
Bu cihaz da ısıtılan hava aracılığıyla
hareket etmektedir (Katalog V, 39)
...
Onun
ifadelerinden, bu tür aletlerin o dönemde hayli
yaygın olduğu anlaşılıyor
...

Matematiksel coğrafya alanında 10
...
yüzyılda, meskûn bölgelerin matematiksel olarak
kapsanan parçalarındaki genişlemeyi ve kartografik tasvirin yüksek kalitesini ortaya koyan
koordinat çizelgeleri ve haritalarla karşılaşmaktayız
...
yüzyılda
gerçekleştirildiğini ve hangilerinin bir önceki yüzyılın mirası olduğu konusunda yargıda
400 Şu eserinde el-Kevākib ed-Durriyye fī Vaḍʿ el-Bingāmāt

ed-Devriyye, ed
...
asırda Osmanlılarda
saat ve Takiyüddin’in «Mekanik saat konstrüksiyonuna
dair en parlak yıldızları» adlı eseri, Ankara 1966, s
...

401 De re metallica
...
Hoover ve Lou H
...
185-189
...
A classic sixteenth-century illustrated treatise on
technology
...
Ferguson,
Toronto 1976 (Tekrarbasım: New York 1994), s
...


76

G İ R İ Ş

bulunabilmemiz mümkün değildir
...
14651554) Kitāb-ı Baḥriyye isimli eserdir
...

Bu anıtsal eser, onun büyük yazarlık yetkinliğine tanıklık etmektedir
...

Piri Reis bize, bu hedef doğrultusunda toplanmış devasa veri materyalinin yanı sıra, kitabının içerisinde Akdeniz’deki 200’den fazla ada,
liman ve bazı kıyıların haritasını bırakmıştır
...

Maalesef kitabın içeriği ve detay haritaları, onun sadece bir kısmı bize ulaşan dünya
haritasından daha az ilgi çekmektedir
...

Piri Reis’in eserinin ikinci redaksiyonun
yapıldığı dönemden kalan bir başka Osmanlı
dokümanı, dolaylı olarak çok ileri seviyede
gelişmiş ve yine aynı şekilde genişletilmiş
bir haritanın varlığına tanıklık etmektedir
...

ʿAlī el-Ḳusṭanṭīnī el-Muvaḳḳıt (ö
...
Sezgin, F
...
e
...
42-48
...
E
...
Şeşen, C
...
Akpınar, İ
...
161179
...
Bu kitapta 100 yerin enlem-boylam derecelerini ve
İstanbul’dan kuş uçuşu uzaklıklarını mil olarak sunmaktadır
...
Bu heterojen kompilasyonu önemli kılan
hususlardan biri, boylam derecelerinin tutarlı
bir şekilde Atlantik’teki Kanarya adalarının
yaklaşık 17°30' batısına konumlandırılan sıfır
meridyenini vermesidir ki dünya haritası üzerinde radikal şekilde düzeltilen boylam derecelerinin, erken dönem Osmanlı Devleti’nde
çok yaygın olarak bilindiğine tanıklık eder
...
Bu
kitapta kaydedilen koordinatlar göstermektedir ki Akdeniz, Karadeniz ve Andolu çevre ve
sahil çizgilerinin ana değerleri, modern verilerle hemen hemen örtüşmektedir
...

Kanaatimce bu eserin en büyük kartografik
önemi, sonraları Tobolsk olarak bilinen kuzey
Sibirya kalesinin şimdiye kadar bilinen en
eski koordinatlarını Armayat er-Rūs olarak
kaydetmesinde yatmaktadır
...
Kuşkusuz bu, kuzey
Asya’nın matematiksel olarak kapsanmasının
Arap-İslam kültür çevresinde çok eski bir
tarihten itibaren, mesela 7
...
yüzyıldan itibaren başlamış olabileceği408 yönündeki sadece
bir kanıttan ibaret kalmıyor, ayrıca, Osmanlı

405 El yazmalar için bkz
...
e
...
162-163
...
Sezgin, F
...
e
...
181-191, 452-454
...
a
...
, Cilt 10, s
...

408 Bkz
...
e
...
383-396
...
/16
...
Ayrıca, görüldüğü kadarıyla kartografya tarihinde asla sorulmamış
olan, 16
...

İslam dünyasında bilimin 16
...
Bize bu örneği, Avrupa’da Afrikalı
Leo (Leo Africanus) olarak tanınan el-Ḥasan
b
...
Fās (Fez) şehrinde büyümüş
ve eğitimini almış olan Granada doğumlu bu
bilgin, diplomatik hizmetler yoluyla, özellikle
kuzey Afrika’da olmak üzere birçok İslam ülkesini tanıyıp bir yazar olarak coğrafya ve kartografya ile ilgileniyordu
...
Leo tarafından 6
...
1520 yılında
bizzat Papa’nın adıyla Giovanni Leo olarak
vaftiz edilmişti
...
Yazar
olarak faaliyetlerini Roma ve Bologna’da
devam ettirdi
...
Afrika kitabını esaretinin
6
...
935/1529 yılında Tunus’a döndü ve orada
Müslüman olarak öldü
...

Birinci bölüm Afrika’nın ve Afrika halkının
genel fiziksel ve iklimsel özelliklerini işlemektedir
...
Üçüncü bölüm Fās’ı, dördüncü bölüm
409 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


77

Tilimsān’ı (Tlemcen), beşinci bölüm Tunus’u,
altıncı bölüm Libya’yı, yedinci bölüm Sudan’ı
sekizinci bölüm Mısır’ı ve dokuzuncu bölüm
Afrika’nın ırmaklarını, yeraltı zenginliklerini,
bitki örtüsünü ve hayvanlarını ele almaktadır
...

Yazar, çoğunlukla kendi gözlemlerine dayandığını ve bizzat bildiremeyeceği durumlarda
ise en doğru ve kesin bilgileri güvenilir kişilerden almaya çaba sarfettiğini not etmektedir
...
yüzyılın ikinci
yarısından itibaren Avrupa’da Afrika’nın beşeri
coğrafyasının geliştirilmesi ve genişletilmesinde kullanılan en önemli kaynaklardandır
...
B
...
Avrupalı
yazarların 16
...
yüzyıla kadar Leo
Africanus’un kitabına hangi tarz ve surette
bağlı olduklarını Ch
...
Çok
büyük bir ihtimalle İtalya’da Leo Africanus
tarafından ortaya konulan Afrika ve Güney
Asya haritası Avrupa’da kartografyanın gelişimini çok derinden etkilemiştir
...
Bunlar, 16
...
Baskı Venedig 1563 (Tekrarnasım: Amsterdam 1970),
Varak 1-95
...
Sezgin, F
...
e
...
103, dipnot 1
...
Novelle édition annotée par Charles Schefer, 3 Cilt, Paris 1896-1898
(Tekrarbasım: Islamic Geography serisi içerisinde Cilt
136-138, Frankfurt 1993), Önsöz Cilt 1, s
...

413 Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...
306310
...
Bu dönüm noktası, kendisini
1539 yılından itibaren Ptoleme haritalarının
yayınlanmasına adamış olan İtalyan kartograf
Giacomo Gastaldi’nin (ö
...

Burada, matematiksel coğrafyanın ve haritacılığın Hint Yarımadası bağlamında yaşadığı ve
kapsamlı bakışla ayrıntılı şekilde kavranılması
zor olan bir gelişime işaret edilmelidir
...
/11
...
Bu, olağanüstü derecede çalışkan bir bilginin, yıllarca süren çalışması sayesinde ulaşabileceği en büyük sonuçtu
...
Bugünkü bilgilerimiz ışığında
görüldüğü kadarıyla, önemli kıyı noktalarının
enlem dereceleri ve bu noktalar arasındaki
yönler 7
...
ve 8
...
yüzyılda o derece ayrıntılı bir şekilde gerçekleştirilmişti ki, artık Hint
Yarımadası’nın dış çizgilerinin bir taslağını
ortaya koymanın olanağı sağlanmıştı415
...
Sezgin, F
...
e
...
92-93, 97, 99 vd
...
177-181, 252, 311
...
a
...
, Cilt 11, s
...


oynadı
...

Bu türden bilinen en eski doküman, Hint
Moğol İmparatorluğunun ilk yüzyılının ikinci
yarısına uzanmaktadır
...
Bu eserin yazarı Ebū elFaḍl ʿAllāmī (958-1001/1551-1593) Moğol
İmparatorluğu’nda görev yapan bir devlet adamıydı
...
Bu yerlerin 45 tanesi
Hindistan’da bulunan şehirlerdir
...
Hindistan’da bulunan yerlerin
verilen koordinatlarının hepsinin kalitesi yüksektir
...

Āʾīn-nāme’de muhtemelen bu konuya özgü
çağdaşı kaynaklardan seçilerek kayda geçirilmiş olan ve ayrıca 11
...
yüzyılın ilk yarısından417 gelen zengin veriler bizde, Hindistan’ın
İslam’ın idaresi altında bulunduğu sürede
matematiksel olarak kapsanmasının yüksek
bir seviyeye ulaştığı kanaatini uyandırmaktadır
...
yüzyılın Hindistan tasvirininin
dikkate değer seviyesine yönelik en eski kanıtı
oranın haritasını beraberinde getirip 1596
yılında Amsterdam’da yayınlayan Hollandalı
Jan Huygen van Linschoten’e borçluyuz418
...
Sezgin, F
...
e
...
193-194
...
a
...
, Cilt 10, s
...


418 Bkz
...
e
...
252; Slot, B
...
: The

Kuwait, Leiden vb
...
13-15
...
Mevcut
kanıtlara göre, zirve noktasına daha 9
...

yüzyılda erişmiş olan bu bilimin trigonometrik-astronomik temele dayanan kendine
mahsus özellikleri ancak 10
...
yüzyılın ilk
çeyreğinde ilk olarak Süleymān el-Mehrī’nin
eserinden öğrenilmektedir
...
Yüzlerce yıl
devam eden bir süreç içerisinde müstakil bir
bilim dalı haline gelen bu alanın üç esas taşıyıcı direği şunlardır:
1) Kutup Yıldızı’nın veya kutup yakını diğer
sabit yıldızların 24 saat içerisinde değişen
en yüksek ve en düşük noktalarının ortasında bulunan kutbun yüksekliğinin denizden
ölçülmesi ile enlem derecelerini elde etme
metodu
...

3) Açık denizde pozisyon belirleme
...
Bunların ölçülmesi için geminin harekete başlaması anında
ve belirli bir süre yol aldıktan sonra kutup
yüksekliklerini ya derece ile veya parmak
ölçüsüne yani ʿiṣbe ’ye (1 ʿiṣbe = 1°36' 26'' ya
da 1°42' 51") göre ölçmek, her iki ölçü arasındaki farkı mesafelere dönüştürmektir (1° =
56 2/3 mil)
...
Sezgin, F
...
e
...
199
...
Bu mesafenin hesaplanması, geminin harekete başladığı
esnada, Kutup Yıldızı’nın yüksekliği, meridyene eğik olarak giden rotanın açı büyüklüğü
ve ayrıca kutup yüksekliğinin belirli sefer
mesafesine göre dereceler halinde tespit edilmesiyle sağlanır
...
Bu üçgende
hipotenüs, yani dik açının karşısında bulunan
kenar, her defasında ölçülecek olan mesafedir
...
Burada söz
konusu olan, okyanus sularında bulunan kıyılardaki aynı coğrafi enleme sahip olan yerler
arasındaki mesafelerin, başka bir ifadeyle,
ekvatora paralel olan mesafelerin ölçümüdür
...

Bu işi amaçlayan denizci bundan önce (b)
işleminde anlatıldığı şekilde hareket eder,
yani o meridyene eğik bir mesafeyi kateder,
bu ilk mesafenin (b)ye göre ölçülmesinden
sonra herhangi bir açıyla bundan önceki istikametinin tam tersine doğru harekete başlamasından evvel katettiği kutup yüksekliğine
(aynı enlem derecesine) ulaşıncaya kadar yol
alır
...

Birbirine karşı bulunan (aynı enlem derecesindeki) iki sahil noktası arasındaki boylam farkını bulmak için denizci, kaydettiği
iki kutup yüksekliği ile saptanan enlem dereceleri arasındaki zikzak seyrini karşı sahile
ulaşıncaya kadar tekrarlar
...
)
(Bkz
...
38)
...
Bu
metodu uygulayabilmek için belirli astronomik bilgilerin dışında, trigonometrik kurallara
hakim olmak zorunluydu
...
Eğer gerekli bilgiler yoksa meridyene eğik
giden mesafeler ölçümünde mevcut çizelgelerden yararlanabilirdi
...
Tam olarak belirlenememekle beraber
3
...
veya 4
...
yüzyıl olması muhtemel bir
zaman diliminde pusula bilgisi Arap-İslam
kültür dairesine ulaşmıştı
...
Arap
kaynaklarındaki çok çeşitli rivayetler bir yana,
sıklıkla Portekiz kaynakları tarafından da

Hint Okyanusu’nda kullanılan farklı pusula türleri hakkında bilgilendirilmekteyiz
...

Üçüncü tipte, mıknatıslı iğne ile birlikte
dönen (32 kısma bölünmüş) diski taşıyan kap,
daha sonraları (İtalyan bilgini Cardanus’un
buluşu sanılıp) “kardan” sistemi diye tanınan silindirik bir mekanizmaya asılmaktaydı
...
yüzyılda Akdeniz’deki İtalyan denizcilere ulaşmış,
hatta Christoph Kolombus da bu tip bir busulayı yanında bulundurmuştu422
...
yüzyılın başlarına
kadar, magnetik iğne karton diskten ayrılıp
diskin üstünde bulunan bir çivi üzerine yerleştirilinceye kadar kullanılmaktaydı
...
72, Katalog III, 67) o, pek yayılmamış [ve Avrupalıların bilgisine ulaşmamış]
bulunan bu yeni tipin mucididir
...
Özellikle el-Mehrī tarafından bildirilen
Doğu Afrika kıyısıyla Sumatra veya Cava arasındaki okyanus ötesi 7 uzaklık çok önemlidir,
çünkü ekvatorun yaklaşık 1° kuzeyinde bulunan bu iki yer arsındaki mesafe bugün aktüel
olan değerden sadece yarım derece farklılık
göstemektredir423
...
Sezgin, F
...
e
...
232-265
...
; Sezgin, F
...
e
...
253-256
...
a
...
, Cilt 11, s
...

423 Bkz
...
e
...
214-219
...

yüzyılın ikinci yarısına hatta 20
...

Matematiksel-astronomik temelli bu tarz
bir denizcilik bilimi çerçevesinde yüzlerce
yıl boyunca toplanan verilerin, kartografların
elinde çok yüksek kaliteli haritalarda ürünlerini vermiş oldukları kolaylıkla düşünülebilir
...
Hint Okyanusu denizcilik biliminin en
büyük iki temsilcisinin haritalardan hemen
hemen hiç bahsetmiyor olmaları, bazı kartografya tarihçilerine, bu deniz bilimcileri
haritadan ibaret olan yardımcı vasıtayı ya
bilmiyorlar veya bilseler bile buna sahip değillerdi tarzındaki iddiaları için kanıt olarak kullanılmıştır
...
970/1562)’nin Kitāb el-Muḥīṭ (Okyanus
Kitabı) isimli eseri kapatmaktadır
...
Aslında Akdeniz’de çalışan bu denizci, 15 Osmanlı donanma gemisini Basra’dan
Süveyş’e götürme misyonu (960/1553) sırasında Portekiz saldırıları yüzünden çok büyük
bir kayba uğramış, filosunun geriye kalan
gemileriyle batı Hindistan’ın Sūret limanına
demir atmıştı
...
Bu eserde genel olarak İbn Mācid ve Süleymān el424 Krş
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

425 Bkz
...
e
...
323-336
...


426 Institut

81

Mehrī’nin birçok kitabını özetledi427
...
Sīdī ʿAlī üç
tür haritadan bahsetmektedir: Hint Okyanusu
haritaları, Akdeniz haritaları ve dünya haritaları
...

Denizcilik biliminin desteği ile ortaya çıkmış
olan Hint Okyanusu haritaları ve her denizciliüin iki esas aleti, pusula ve Avrupa’da Yakup
Sopası429 veya balhestilha olarak tanınan gözlem aracı (Arapçası ḫaşabāt veya ḥaṭabāt)
dışında, meridyene eğik mesafe ölçümü kuralı
da Avrupa’ya ulaşmıştır
...
yüzyılda ulaşmış olan, denizde mesafe ölçme metodudur430
...
Aynı enlem derecesi üzerinde karşılıklı kıyılardaki iki nokta arasındaki uzaklığın
ölçümü ve böylece okyanusların batı-doğu
sahilleri arasındaki uzaklıkları sonuçlandıran
boylam derecelerinin tespiti gibi denizcilik
bilimin belki de en önemli başarısı sayılabi427 Bkz
...
2
...
129-254, özellikle 136-137)
...
Sezgin, F
...
e
...
265-268
...
a
...
, Cilt 11, s
...

430 Bkz
...
e
...
289-294
...
Onlar problemi öğrenmişlerdi ama
bunun431 çözümünde kullanılan metodu anlayabilmede zorunlu olan trigonometri bilgilerine sahip değillerdi432
...
/17
...
Bu filozof, Mollā Ṣadrā olarak tanınan Ṣadreddīn Muḥammed b
...
Bu filozofun
felsefe tarihindeki önemli konumu 1912 yılından itibaren Max Horten’in çabasıyla gün
ışığına çıkmıştır
...
«Öğretmenlik
konumunun küçük ve fakir ilişkileri içerisinde
o, kendi dünya görüşünü kurmaya zaman ve
güç bulmuştur»433
...
Bu öğretide «varlık kavramı
ışık tasavvurunun yerine geçmiştir
...
Çok
büyük bir özgüvenle, dönemindeki hakim felsefeye karşı çıkmış ve kendi sisteminde, tüm

Yunan felsefesini mistisizmle birleştirmiştir
...
Onların arkasından
Platon ve es-Sühreverdī (ö
...

Faḫreddīn er-Rāzī (606/1209) ise Aristoteles
felsefesinin en büyük eleştirmenidir
...

Mullā Ṣadrā’nın felsefe alanındaki önemine
ilişkin bu kısa işaretle, Arap-İslam kültür dünyasında gerçekleştirilen başarıların bilimler
tarihine olan katkılarına ilişkin örneklere son
veriyorum
...
Biz 10
...
yüzyılın sonuna kadar gelmekle sadece, Batı dünyasının bilimler alanında
öncülüğü ele almaya başladığı ve bu rolüyle
İslam kültür çevresinin yerini alacağı periyodun eşiğine ulaşmış oluyoruz
...

Onun burada cesaret edilecek deneme mahiyetindeki ele alınışında okuyucuya sunulan bu
“Giriş”in karakterine uygun olarak çok temel
sorunlara işaret etmekle yetinilecektir, zira
bu problematikin tarihi realiteler yansıtacak
tam ve adil bir sunumu için daha çok uzun bir
zamanın geçmesi gerekiyor
...
Sezgin, F
...
e
...
287
...
a
...
, Cilt 11, s
...

433 Horten,

Max: al-Shīrāzī, Enzyklopädia des Islām Cilt
4, Leiden ve Leipzig 1934, s
...

434 Das philosophische System von Schirázi (gest
...

M
...
V
...
e
...
VIII-IX
...
BÖLÜM
Arap-İslam Bilimlerinin Avrupa’da

Resepsiyonu ve Özümsenmesi

19
...
Bunlar Johann G
...
Jahrhundert (Göttingen 1877) isimli çalışmalarıdır
...
Arap-İslam bilimlerinin
Avrupa’yı ya çeviriler yoluyla ya da insani
temaslarla etkilemesi problemi ve bu Arapİslam bilimlerinin öneminin değerlendirilmesi, her şeyden önce Arapça (ya da Farsça)
kitapların bilimsel içeriğinin incelenmesine
ve buna bağlı olarak Arap-İslam yazarlarının, öncüleri olan Yunanlara kıyasla erişmiş
oldukları ilerlemelerin tespitine bağlıdır
...
İkincisi yani etki sorunu, genellikle bazı konularla veya problemlerle sınırlı
olarak ele alınmış, ancak çok az alanda daha
büyük çerçevede cevaplanabilmiştir
...
Arapça’nın 4
...
yüzyılda İspanya
Müslümanları, Hıristiyanları ve Yahudilerinin
ortak dili olması düşüncesinden hareketle Renan, Yahudilerin, Arap-İslam felsefesinin Avrupa’da yayılmasında önemli bir

1

Üçüncü baskı Paris 1867
...


G İ R İ Ş

86

rol oynadıkları görüşüne ulaşmıştı2
...
Geneli
itibariyle Yahudi felsefesi onların Barselona,
Saragossa, Narbonne, Montpellier, Lunel,
Béziers, l’Argentière ve Marsilya gibi
Hıristiyan şehirlere çekilmelerinden sonra
bile6 Araplarınkinin karakterini taşımaktadır
...
Bir diğer deyimle metin,
çevirilmekten ziyade taklit edilmiştir7
...
yüzyılın başından itibaren İtalya’da gördüğü kabul konusunu ele almaktadır
...
yüzyılda kendini
göstermeye başlayan Averroism karşıtı reaksiyonların canlı bir tablosunu çizmektedir
...
: Averroès
3 a
...
, s
...

4 a
...
, s
...

5 a
...
, s
...

6 a
...
, s
...

7 a
...
, s
...


et l’Averroïsme, a
...
, s
...


Arap dilindeki astronomi ve astrolojinin
Avrupa’yı ne kadar derinden etkilediğini en
iyi şekilde, arabist olmayan bir bilim tarihçisi
Pierre-Maurice-Marie Duhem8 (1861-1916)
Le système du monde
...
, 3
...
ciltlerinde
göstermektedir
...
Fakat Duhem’in
ulaşabildiği astronomik-astrolojik içerikli
Arapça eserlerin Latince çevirilerini, bu eserlerin etkisi altında doğan Avrupa’lı eserlerle
yaptığı karşılaştırma suretiyle ulaştığı bilimsel sonuçlar, Arapça’dan çevirilen eserlerin
sadece o özel alanla ilgili çevrelerde değil,
bunun da ötesinde Avrupa düşünce tarihinde
ne denli büyük etkide bulunduğunu kavramamıza yardım etmektedirler
...
R
...

Kiesewetter11 ve J
...
L
...
Miller, Donald G
...
cilt New York
1971, s
...

9 1916 yılından önce tamamlanmış ve 10 cilt olarak Paris’te
yayınlanmıştır, 1913-1959
...

11 Die Musik der Araber, nach Originalquellen dargestellt,
mit einem Vorworte von J
...
Hammer-Purgstall, Leipzig
1842, Tekrarbasım: Schaan (Lichtenstein) 1983
...

13 Madrid’te 1922 yılında yayınlanmıştır
...


G İ R İ Ş

adlı, Arap etkilerine ilişkin öncü bir çalışma
ortaya koydu
...
yüzyıla kadar
Arap müziği tarihini, ikinci bölümde bu
müziğin İspanya’daki tarihini işlemektedir
...
Ribera’nın fikirleri ve ulaştığı sonuçların –özellikle Ortaçağ’da Batı müziğine olan
etkiler problemi bakımından– zayıf noktalar
içermesi, birçok noktada geçerliliğinin bulunmaması ve karşı çıkılmaksızın kabul edilebilir
olmaması anlayışla karşılanabilir
...
Hemen peşinden,
müzik tarihçisi Kathleen Schlesinger’in The
question of an Arabian influence on musical theory17 adlı eleştirisi izledi
...
1930 yılında özellikle
K
...

Farmer’ın bu sorunu yeni ve çok önemli
tarzda ele alışından habersiz bulunan Otto
14 Faydalı

bir içerik tasviri için bkz
...
Maurischen Einfluß auf
die abendländische Musik des Mittelalters, Zeitschrift für
Musikwissenschaft (Leipzig) 16/1934/129-141, 355-357,
özellikle s
...

15 Journal of the Royal Asiatic Society içerisinde 1925, s
...
271-290)
...

17 The Musical Standard içerisinde (London) N
...

25/1925/148-150, 160-162
...

Farmer’ın Arap etkisini ele alan ve çok şiddetli eleştirilerle karşılaşan ana konuları ve hipotezleri, notalamaya ve erken dönem çoksesliliğe, solmisationa [do, re, mi
...
Bu sorular etrafındaki tartışmaların birçoğunda asıl konu, 9
...

Farmer doğal olarak Arap müzik teorisinin
Yunan temellerini yadsımıyordu, Arapların
alınan öğretileri işledikleri ve sürekli bir şekilde geliştirdikleri inancındaydı
...
Bu
çalışmalarda Farmer’ın sonuçları esaslı bir
şekilde tartışıldı ve kısmen de işlendi
...
İlk çalışmanın sahibi, etki teorisine
karşı prensipte karşı çıkmıyor, fakat yine
de «etno-müzikoloji tarafından Arap etkisi
problemine ilişkin ortaya konulan çalışmalarda metodik ve teorik soruların yüzeysel
ele alındığı» fikrinde direniyor21
...
maurischen
Einfluß auf die abendländische Musik des Mittelalters,
aynı yer
...

20 Islam und Abendland
...
André Mercier, Bern ve Frankfurt 1976, s
...

21 Perkuhn, E
...
: a
...
, s
...


88

G İ R İ Ş

müzikolojinin kültür-antropolojik problemlerine çok fazla vakıf değildirler»22
...
Hem Ribera hem de Farmer
«gelenek sürecine çok az dikkat» etmişlermiş
...

Perkuhn böylelikle şu sonuca ulaşmaktadır:
«Orta Çağ Avrupası müzik yapımının çeşitli
alanları için savunulan Arap müziği etkisi
teorisinin nihai anlamda temellendirilmesi»
kelimenin tam anlamıyla ancak şu koşulla
gerçekleşebilir: «Eğer Arap müzik kültürü
araştırmaları bir yeniden ele alış ve kontrole tabi tutulur, genel standart, lexikografik
bilgi, etnomüzikolojik ve kültür antropolojik
düşüncelerle karşı karşıya getirilirse»25
...
G
...
Onun Historical facts for
the Arabien musical influence isimli çalış22 Perkuhn, E
...
: a
...
, s
...

23 a
...
, s
...

24 a
...
, s
...

25a
...
, s
...

26 Neubauer, E
...
y
...
118 vd
...
Farmer’ın ele aldığı
ve bu kitabında daha derinleştirdiği konulara
«hem Araplarda hem de Avrupa Ortaçağı’nda
rastlanan enstrümental müzik notasyon
denemeleri»27 dahildir
...
Arap melodileri yazıyla, tonun süresi ve
ritimi belirti heceleriyle veya rakamlarla tespit
ediyor, gerçekte bunu bize ulaşan çok kısıtlı
sayıdaki dokümandan çıkarsayabileceğimizin
çok daha öncesinde ve sıklıkla yapmakta idiler
...
yüzyıldan ulaşmış bulunmaktadır29
...
yüzyıl olarak tarihlendirilebilen bir haber muhafaza etmektedir
...
Meslektaşı bu sayede, bir
kere bile duymaksızın parçayı doğru olarak
söylemiştir30
...
yüzyılın başında,
hiç bir şarkının daha önceden özenli ve tam
şekilde, hem tonun tizliğine, hem de süresine göre kâğıt üzerinde tespit edilmedikçe
öğrenilmemesini şart koşuyordu31
...
G
...
83 vd
...
; Neubauer, E
...
e
...
119, 127
...
G
...
302 vd
...
; Neubauer, E
...
e
...
119, 127
...
el-Müneccim fī el-Mūsīḳī, ed
...
45; Neubauer, E
...
e
...
119, 127
...
105-106; Neubauer, E
...
e
...
119,
127
...
er-Riyāḍiyāt
...
–Cevāmiʿ
ʿİlm el-Mūsīḳī, ed
...
142;
Neubauer, E
...
e
...
119, 127
...
Avrupa’nın alfabetik notasyonu da diğer enstrümentalistlerden sonra
Notker Labeo (ö
...
Yani başlangıçta her iki
tarafta da ortak bir gelenek var görünüyor
...
1054)
tarafından (Avrupa’ya) sokulmuş ve aynı
zamanda Bizans’ta ortaya çıkıyorsa, bunun
için Arap bir örnek dışında başka bir şey söz
konusu bile olamaz33
...

«Gelişimin bir başka basamağı bizi Arezzolu
Guido (ö
...
Guido, üçten beşe kadar
üstüste çizerek oluşturduğu çizgileri “Kiriş/
tel taklidi”35 olarak nitelemektedir
...

Neubauer, Farmer karşıtlarının tepkisini
çeken diğer noktalar hakkında açıklamala32

Farmer, H
...
: Historical facts, s
...
:
a
...
, s
...

33 Farmer, H
...
: Historical facts, s
...
; Jammers,
E
...
199; Neubauer, E
...
e
...
119, 127
...
G
...
35; Neubauer, E
...
e
...
119, 127
...
: Guido von Arezzo, Bern 1954, s
...
: a
...
, s
...

36 Oesch, H
...
e
...
6; Neubauer, E
...
e
...
119, 127
...
: Um die Frage nach dem arabischen bzw
...
y
...
137-138, 356; Neubauer, E
...
e
...
119-120, 127
...
Müzik teorisi alanında, filozof Ebū
Naṣr el-Fārābī (ö
...
Bu kitap vasıtasıyla Batı dünyası
12
...

Bu sınıflama aktif müzisyenin eyleminden
türemektedir, “ya gözlemleyen ve araştıran
(spekülatif) ya da eylemsel (aktif) olabilir”40
...

«Doğa-bilimsel ve felsefi Arapça eserlerin
çevirisi zirve noktasına 12
...
yüzyılda
İspanya’da ulaştı
...
Bu süreçte İbn Sīnā’nın eserleri, bunlar arasında
38 Zur

Rolle der Araber in der Musikgeschichte des europäischen Mittelalters, a
...
, 122-123
...
G
...
463-533); Beichert, E
...
: Die Wissenschaft
der Musik bei al-Fārābī, Regensburg 1931, s
...
; Neubauer, E
...
123, 128
...
Pietzsch, G
...
79; Neubauer, E
...
123, 128
...
: a
...
, s
...
: Zur Rolle der
Araber, s
...

42 Schipperges, H
...
: Zur
Rolle der Araber, s
...


90

G İ R İ Ş

Latince Liber sufficientiæ adıyla tanınan
Kitāb eş-Şifāʾ isimli eserinin bazı bölümleri
ön planda bulunmuştur»
...

Ruhi rahatsızlıkların çalgı ve melodiler yoluyla dizginlenmesi Arap tedavisinde önemli
bir yer işgal etmiştir
...

Araplar, Sasani dönemi Farsların melankoliyi müzik yoluyla iyileştirmeye çalıştıklarını
biliyorlardı, Platon sonrası ahlak öğretisi,
(Yunanlardan beri kabul edilegelen) bedenin
dört temel sıvısı ile ud telleri arasında bağlantı kurmaya kadar etkili oluyordu »43
...
yüzyılın ikinci yarısında Heinrich
Schipperges Arap-İslam tıbbının resepsiyonu ve özümsenmesi konusunda büyük bir
hizmet gerçekleştirdi
...
Bu iki
çalışmadan Ideologie und Historiographie
des Arabismus44 adını taşıyan ilkinde
Schipperges, bildiğim kadarıyla, Arap-İslam
bilimlerinin Avrupa’da resepsiyon ve özümsenme fenomenini tarihi gelişim açısıyla
değerlendirmek gibi zor bir ödevi üstlenen
ilk kişidir
...
yüzyılın ortalarına kadarki gelişimi izlemektedir
...
yüzyıldan beri Arap-İslam kültür çevresinden alınan bilgi mirasına karşı oluşan
düşmanca ve bu mirastan alınan bilim servetine karşı adil olmaya yönelik bütün çaba43 Neubauer, E
...
e
...
123
...


lara rağmen, günümüz insanında bu mirasın
büyük önemini hemen hemen tamamen inkara götüren tutumun net bir tablosunu çizmektedir
...

Arap-İslam bilimlerinin Avrupa’da alınmasına ve bunun etkisine ilişkin bilim-tarihsel fenomenin gerçeğe yakın bir tablosunu
elde etme girişimimizde bize oldukça yardımcı olan Die Assimilation der arabischen
Medizin durch das lateinische Mittelalter46
isimli ikinci çalışmasında, Schipperges ilgisini
herşeyden önce şu konuya çeviriyor: «Arap
tıbbının resepsiyonu Latin Ortaçağında nasıl
gerçekleşti?»47 Schipperges resepsiyonu gerçekleşen bu tıp için «Yunan-Arap» nitelemesini kullanmaktadır ve bu ifadeden Arapİslam kültür çevresinde bu bilimde Yunan
öncülerin çalışmaları üzerine kurulan “tedavi
sanatı”nı anlamaktadır
...
yüzyıldan 13
...
Schipperges
kendisine düşen ödevin, «resepsiyon döneminin zaman şartlarına bağlı anlayışlar açısından bütün Orta Çağ tıbbına sistematik bir
45

Schipperges, H
...
y
...
5
...

47 Schipperges, H
...
y
...
2
...
e
...
2
...

Bunu yaparken tıbbî materyali ve teoriyi
bir yana bırakmaktadır
...

Schipperges bu resepsiyonun gerçekleşme
sürecini 11
...
Anlaşılan o ki
Constantinus ki Kartacalıdır ve – ölümünden
yaklaşık elli yıl sonraki Batılı bir kaynağın
bildirdiğine göre – Irak ve diğer ülkelerde
yürüttüğü çok yönlü bilimsel çalışmalar sonrasında Salerno’ya52 gitmiştir
...
Şaşılacak bir çalışkanlıkla ve din
kardeşlerinin desteğiyle, 25’ten fazla kitabı
Latince olarak yayma imkanına sahip olmuştur
...
Hiç
kuşkusuz, bu kitapların en önemlisi ʿAlī b
...
4
...
yüzyılın son
49 Schipperges,

H
...
y
...
9
...
e
...
9
...
293
(Tekrarbasım: Islamic Medicine serisi Cilt 43, s
...

52 Bkz
...
Sein Leben, sein Werk und seine
Bedeutung für die mittelalterliche medizinische Wissenschaft, Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktiner-Ordens und seiner Zweige içerisinde (Münih)
47 (N
...
16), 1929, s
...
2-3 (Tekrarbasım:
Islamic Medicine serisi Cilt 43, s
...
198199)
...
Latince versiyonunda
Yunanca başlıkla Liber pantegni olarak isimlendirilen bu eser, K
...

1127 yılında yani Constantinus’un ölümünden tam 40 yıl sonra, Antakyalı Stephanus
bu kitabı, gerçek yazarı ʿAlī b
...
Bu
ifade, kendisini bu eserin yazarı gibi gösteren Constantinus’un şu iddiasının tam
tersidir: «Constantinus, bu bilimin faydasını kavrayarak, ilkin birçok Latince eseri
incelemiş ve bu eserlerin ders için uygun
olmadığı sonucuna varmıştır
...
Sezgin, F
...
e
...
320-322; Kitabın tıpkı
basımı 3 cilt olarak Institut für Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften tarafından Frankfurt’ta 1985
yılında yayınlanmıştır
...
y
...
295 (Tekrarbasım: a
...
,
s
...

55 Bkz
...
Sein Leben, sein Werk und seine Bedeutung für die mittelalterliche medizinische Wissenschaft,
aynı yer, s
...
y
...
220)
...
Beraberinde getirdiği kitaplardan birisi de göründüğü kadarıyla ʿAlī b
...
Burnett, Charles: Antioch as
a link between Arabic and Latin culture in the twelfth and
thirteenth centuries, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifiques au temps des Croisades
...
I
...
Tihon und B
...
1-19, özellikle s
...


92

G İ R İ Ş

tür
...
Galenos
çok sayıda büyük eser kaleme almıştır… fakat
bu eserlerin hacmi göz korkutucu şekilde
büyük olduğundan çoğunlukla onun 16 eseri
kullanılmaktadır»56
...
Constantinus
«aşırmacı» olarak ayıplanmış, «magister
orientis et occidentis novusque effulgens
Hippocrates» (doğunun ve batının yeni ortaya çıkan Hipokrat’ı) olarak övülmüş ve «deli
rahip!» diye aşağılanmıştır
...
yüzyılın ortalarında bir Fransız tıp tarihçisi şu öneride
bulunmaktaydı: «Oluşturulacak bir Avrupalı
bilim adamları kongresi Constantinus
için ya Salerno körfezinde ya da MonteCassino tepesinde bir anıt dikmelidir»
...
Onun etkisi altında, yetenekleriyle canlandırılan Orta Çağ tıbbının ilk yazını yaratıldı
...
Sein Leben, sein Werk und seine Bedeutung
für die mittelalterliche medizinische Wissenschaft, a
...
, s
...
y
...
213-214)
...
e
...
1 (Tekrarbasım: a
...
, s
...
: Über
das älteste Lehrbuch der Augenheilkunde, Sitzungsberichte der Königlichen Preußischen Akademie der Wissenschaften (Berlin), Jahrgang 1903, s
...
1088 (Tekrarbasım: Islamic Medicine serisi Cilt 23, s
...

58 Konstantin der Afrikaner und die Medizinschule von
Salerno, a
...
, s
...
183-184)
...

Sudhoff59, Constantinus’un birçok Arapça tıp
kitabını Latince versiyonda kendi adıyla ortaya çıkarttığını biliyor, bu davranışı şu şekilde
açıklıyordu: «Tam anlamıyla doğulu yazarlar
sözkonusu olduğunda hiçbir isim kaydetmiyor
...
Bu
eserlerde yalnızca kendi adını zikretmiştir,
tıpkı “Viaticus” ve “Pantegni” isimli, sadece Arapça’dan çeviri eserleri haksız olarak
yalnızca kendi adıyla ortaya çıkarması gibi
...

Sudhoff’un bu açıklamasına karşı şu itirazda
bulunulabilir: Constantinus, bir Hıristiyan
olan Ḥuneyn b
...
Fakat o,
okuyucuya bu eseri de kendi eseriymiş gibi
sunmuştur
...
Çünkü biz
o zamanlar gözü inceleyen o kitapçığı bilmiyorduk
...
Böylelikle, diğer kitapların oftalmolojinin temelleri hakkındaki
59

Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissenschaft ins Abendland und die beiden Salernitaner Frühscholastiker Maurus und Urso, als Exponenten dieser
Vermittlung, Archeion (Roma ve Paris) 14/1932/359-369,
özellikle s
...
185-195, özellikle s
...

60 Bkz
...
: a
...
, Cilt 3, s
...


G İ R İ Ş

öğretileri sana yetersiz görünürse, gözün
doğası ve yapısı hakkında öğrenmek istediklerini bulabilesin diye»61
...
Her halükarda
bu kitap 800 yıl boyunca Constantinus’un
kendi eseriymiş gibi tanındı
...
İsḥāḳ tarafından yazılan kitabın çevirisi
olduğunu ispatlayabildi
...
İsḥāḳ’ın aynı kitabının başka
bir Latince çevirisinin, bu sefer Galen’in
Demetrio tarafından çevirilmiş bir eseriymiş
gibi ortaya çıkması ve Avrupa’da yüzlerce yıl
Galen’in adı altında yürürlükte kalmış olmasıdır
...
Ne bir
cümle fazla ne de bir cümle eksiktir ve incelenen konular da aynı dizide ele alınmaktadır,
sadece bölümlerin taksiminde bir fazlalık
vardır, ayrıca Constantinus’unki daha erken
sona eriyor; zira onda kitabın son, yani göz
merhemlerinden bahseden onuncu bölümü
bulunmamaktadır»62
...

Avrupa’da Ephesoslu Rufus’un adı altında 1536 yılında basılan bu kitap, el yazmasında Constantinus’a nispet edilmiştir
...
Übersetzung und Kommentar,
Zürih 1977, s
...

62 Hirschberg, J
...
y
...
1088 (Tekrarbasım: Islamic Medicine
serisi Cilt 23, s
...
: a
...
, Cilt 3, s
...


93

ifadeler bulunmaktadır: «Ben Constantinus,
bu kitapçığı, alanında tecrübeli hekimlerimizin çok sayıda eserinden derledim
...
Görüyoruz ki çok meşhur bir doktor olan
Rufus melankoli hakkında bir kitap yazmıştır ve ilk bölümünde melankoli hastalarında
bulunan belirtilere ilişkin birçok şey söylemiştir
...

Kitabın bu başlangıç ifadesi Constantinus’un
Arapça kaynaklarını nasıl fena kullandığı
hususunda oldukça ilginç bir örnek teşkil
etmektedir
...
Constantinus
külliyatından benzeri örnekleri çoğaltacak
olsak da, kazandığımız bu tablo aynen kalacaktır
...
ve Creutz, W
...
Eine historischpsychiatrische Studie, Archiv für Psychiatrie und Nervenkrankheiten içerisinde (Berlin) 97/1932/244-269, özellikle
s
...

312-337, özellikle s
...

64 «Bu kitapçığı hekim İsḥāḳ b
...

Gerçi bu eseri, özellikle aşırı derecede yaşlandığı zaman
ortaya çıkması muhtemel hafıza kaybı bakımından, kendisine bir zihin desteği olsun diye yazdı
...
Ayrıca tıp dostu
ve felsefe yandaşları arasında ilgililer için de bu kitabı yazmıştır
...
ʿİmrān şöyle demekte: Bizden öncekilerin
hiçbirisinde melankoliye dair tatmin edici bir esere veya
bu hastalık hakkında kesin ifadelere rastlamadım, Efesli
Rufus isimli bir adam hariç», çeviri çok küçük değişikliklerle Karl Garbers’den alıntılanmıştır: Isḥāq ibn ʿImrān,
Maqāla fī l-mālīḫūliyā (Abhandlung über die Melancholie) und Constantini Africani Libri duo de melancholia,
Hamburg [1977], s
...
A
...
9-10
...

11
...
Schipperges’e göre «[tercüme edilen
kitapların] aralarındaki konu sırası sistematik bir bütünlük yapısını tanıtmaktadır»66
...
Constantinus’un
seçkisi önceden tasarlanmış değildir, daha
çok rastlantısaldır
...
Kendisinden planlı
sistematik bir çalışma beklenemez
...

«Constantinus’un külliyatı Solerno için çok
önemli olsa da, Avrupa’daki diğer okullara sadece hazırlayıcı etkide bulunmuştur»67
...

Üstelik yalnızca bir tanesi müstesna olmak
üzere, onun yaklaşık yirmi eserin çevirisi
daha iyi çevirilerle yerlerini kaybetmiş değil,
bilakis onlar yüzlerce yıl Constantinus’un
kendi eserleriymiş gibi elden ele dolaşmıştır
...
e
...
53
...
e
...
53-54
...
y
...
50
...
Ona göre, Constantinus’un çalışmaları
alışıldık terim “resepsiyon” ile nitelendirilemez, onun yaptığı daha çok başlangıçtan
beri, belirli bir organik amaç için yabancı bilgi
malzemesinin bilinçli bir koadunasyonu (bir
öğretinin geniş bir kitle için yorumlanması/
şerhi) ve adaptasyon formunda işlenmesi olarak nitelendirilebilir
...

Ama ben şahsen, Schipperges’in Constantinus’un Latince’ye aktardığı eserlerle olan
ilişkisinin tarzına ve şekline yönelik yaptığı
bu nitelemelerde isabetli davrandığına inanmıyorum
...
Constantinus’un, çevirdiği eserlerin gerçek yazarlarının isimlerini
saklamaya asla hakkı yoktu
...
1930 yılında buna
ilişkin olarak Hermann Lehmann69 şöyle
demektedir: «Constantinus’un bu davranışıyla Salerno’daki yüksek okulun gözündeki
üstünlüğünü yüceltmek istemiş olacağından
başka bir şey düşünemiyorum»
...
Buna göre,
Constantinus’un kendisine esas aldığı eserlerle olan bu aşırmacı ilişkisi birden çok faktörle izah edilebilir:
1) Constantinus’un Arapça tıp kitaplarını
Salerno’ya getirme kararı hakkındaki 13
...
Buna göre Constantinus, Salerno’daki
bir hekime, orada «Latin dilinde yeterli
derecede tıp literatürünün olup olmadığını
-ki bu henüz iddia edilemezdi- sormuştu
...
e
...
52
...
280 (Tekrarbasım:
Islamic Medicine serisi Cilt 43, s
...

346)
...

«Constantinus bu cevaptan kendisinin kültür
ödevini kavradı ve Kartaca’ya döndü… ve
3 yıl boyunca yeniden tıp bilimiyle uğraşdı,
çok sayıda Arapça tıp ders kitabı topladı…
gemiye bindi … bir fırtınaya yakalandı…bu
fırtınadan yazma hazinesi çok büyük zarar
gördü…Geriye kalan eserlerle mutlu bir
şekilde Salerno’ya ulaştı »70
...
Bundan dolayıdır ki onlardan, Arapça’dan çevirilen kitapların yazarları
konusunda Constantinus’un uygunsuz hareketi karşısında bir hayrete düşme beklenemezdi
...

Tahminen diğer rahipler tarafından kendisine aşırı saygı duyulmuş ve böylece eserlerin
yazarlığını belirtme konusunda özgürce karar
verebilmiştir
...

Schipperges, Arap tıbbının ikinci resepsi70

Sudhoff, Karl: Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissenschaften ins Abendland
...
y
...
360-361
(Tekrarbasım: a
...
, s
...

71 Constantinus Africanus hakkında bir dizi modern çalışma Charles Burnett ve Danielle Jacquart tarafından
yayınlanmıştır: Constantine the African and ʿAlī ibn alʿAbbās al-Macūsī
...
1994
...

yüzyılın ilk yarısında, yer olarak 711 yılından
1085 yılına kadar Arap hâkimiyetinde kalan
Toledo’da görmektedir
...
yüzyılda
İber Yarımadası’nda tektük görülmeye başlayan Arapça kitapların72 Latince’ye tercümelerinin etkisiyle de, Toledo’da «Arapça
Aristoteles’in yoğun bir resepsiyonu» gerçekleşti73
...
Bu resepsiyon dalgasıyla
Avrupa’ya ulaşan peripatetik ansiklopediyi Schipperges «yeni Aristoteles»75 olarak
nitelemektedir
...

Arap tıbbının Avrupa’da resepsiyonunun
üçüncü dalgasını Schipperges Toledo’daki
çeviri sürecinin daha da gelişmiş evresinde
görmektedir
...
yüzyılın ikinci yarısına rastlar
...

Ebū Bekir er-Rāzī77 (Rhazes, 865-925)’nin
eserlerinden şu kitapları çevirmiştir: Kitāb
el-Manṣūrī fī eṭ-Ṭıbb (Liber medicinalis ad
Almansorem), Kitāb et-Teḳāsīm (Liber divisionis) ve Kitāb el-Cederī ve-el-Ḥaṣbe (De
variolis et morbillis)
...
er-Rāzī’nin muhteşem en son
eseri el-Ḥāvī veya Continens ilk olarak 100 yıl
sonra Ferec ben Sālim tarafından çevirildi,»78
ve tamamlanmamış halde kaldı
...
: Die Assimilation der arabischen Medizin, a
...
, s
...

73 a
...
, s
...

74 a
...
, s
...

75 a
...
, s
...

76 a
...
, s
...

77 Bkz
...
: a
...
, Cilt 3, s
...

78 Schipperges, H
...
y
...
93
...
Yine Cremonalı Gerhard
tarafından çevrilen bu eser kayıtsız şartsız
«Avrupa için bilimsel tıbbın temel kurallarının yasası»79 olmuştur
...
ʿAbbās ez-Zehrāvī80 (ö
...

bölümü bu bağlamda anılmalıdır
...

Ayrıca Ḥuneyn b
...
Daha Constantinus Africanus’un
Ysagoge Iohannicii ad tegni Galieni83 adıyla
yaptığı çeviri aracılığıyla Avrupa’ya ulaşan bu
eser, Toledo tıp kitapları çeviri dalgası akıntısında Toledolu Marcus isimli bir şahıs tarafından Liber introduction in medicinam ismiyle
tedavüle sokulmuştur
...
yüzyıla kadar bütün üniversitelerde
okunmuştur»84
...
yüzyıla
79 Bkz
...
: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a
...
, s
...

80 Bkz
...
: a
...
, Cilt Sezgin, F
...
e
...
323235
...
Schipperges, H
...
y
...
95
...
Sezgin, F
...
e
...
247-256
...
Schipperges, H
...
y
...
33, 89
...
: Eine griechisch-arabische Einführung
in die Medizin, Deutsche medizinische Wochenschrift
(Stuttgart) 87/1962/1675-1680, özellikle s
...


ilişkin olarak şu soruyu açıklığa kavuşturmaya çalışmaktadır: Dile getirilen üç çeviri dalgasında tercüme edilen Arapça kitaplardan
ne ortaya çıktı? «Alıp özümsenen metinler
Avrupa tıbbında hangi rolü oynadı? Orta
Çağ’ın bu yeni [Arap-İslam] tıp eğitim materyali hangi formlarda ve hangi yolla bünyeye dahil edildi? Bu çeviriler, tartışmalar ve
özümseme kitapları kimler tarafından gerçekleştirildi? En geniş anlamıyla Arabizm olarak
geç dönem Orta Çağ boyunca ortaya
...

Daha 10
...
yüzyıl, Aristoteles (Arabus) ve Arap
astronomisi ve tıbbıyla tanışmaya şahit oldu86
...

12
...

«12
...

Bu merkez Fransız geleneğine dayanmaktadır ve kısa bir süre sonra İspanyol eğitim
merkezlerine köprü olacaktır»88
...
yüzyıldaki en önemli çevirmenleri Hermannus Dalmata ve Robertus
Ketenensis’tir
...

85 Schipperges,

H
...
y
...
107
...
e
...
111-118
...
e
...
123-124
...
e
...
124
...
yüzyılın başında
başka bir önem daha kazandı: 1215 yılında
Aristoteles’in Paris’te [okunma] yasağından
sonra bu merkez, etkisi süren Aristoteles
geleneğinin devamını garanti eden bir konuma geldi
...
Gerçi bu yasak
1245 yılında Papa IV
...
Urban tarafından
yinelenmiştir fakat bu fermanlar pratik bir
etkide bulunamadılar»89
...

Bu bilginlerle bağlantılı olarak Schipperges,
kültür ve bilim-tarihsel iki önemli olguya
dikkat çekmektedir
...

Bu, «Avrupa’nın katedral ve manastır okullarına uygunluğu göze çarpan bir olgudur
ve bu bakımdan özümseme süreçlerinde hiç
de küçümsenmeyecek bir önemi haizdir»90
...

1215 yılında Aristoteles eğitimi ve öğretiminin yasaklandığı Paris’te, 13
...
Burada dikkat çeken, «[İbn
89 Schipperges, H
...
y
...
126-127
...
e
...
128
...
e
...
128
...
e
...
129 vd
...
yüzyılın ortalarından itibaren resmen
savaş açılmış ve bu felsefe mahkum edilmiştir»93
...
yüzyılın karşıt
görüşlerinin savaş aracı olarak kullanıldı
...
İlk
olarak 14
...
Averroes yoluyla Paris,
Arapça’da yoğrulmuş antik bilimlerle yapılan
en aşırı çatışmaların merkezi oldu»94
...
yüzyıl açısından Averroes, Paris okulunda daha çok, tıp ve tabiat felsefesi çerçevesinde kuramsal çabaların tecessümüdür
...

Fransız okullarına toplu bir bakıştan sonra
Schipperges, İngilizlerin Arabizm ile karşılaşmaları konusuna geçmektedir96: «Daha
Constantinus Africanus’dan bir nesil sonra
[yani 12
...
Konu başlangıçta tıp değildir,
yeni bir matematik ve astronomidir
...

«Anglo-Sakson öncüler İspanyol-Fransız
kültür havzasında veya İtalya’nın güneyinde
93 a
...
, s
...

94 a
...
, s
...

95 a
...
, s
...

96 a
...
, s
...


98

G İ R İ Ş

yeni bilimle hayli canlı bir çekişmeye girdiler
ve yeni bilimsel materyalin geniş kapsamlı
ve orijinal bir özümsenişine eriştiler
...
Böylece
[getirilmiş olan yeni materyal] İngiltere’de
13
...

Bu akımın en önemli temsilcisi Bathlı Adelard98 (ki, faaliyeti 1116 ve 1142 yıllarını
kapsar)’dır
...
Arapça’dan
Latince’ye yaptığı çeviriler yoluyla Bathlı
Adelard, önemli astronomik-astrolojik ve
matematiksel bazı eserleri Avrupa’da erişilebilir kıldı99
...
: Die Assimilation

der arabischen
Medizin, a
...
, s
...

98 Bathlı Adelard hakkında bkz
...
61-64
...
Adelard of Bath
...
Charles Burnett, Londra
1987, bu çalışma şu makalelerden oluşmaktadır: Gibson,
Margaret: Adelard of Bath; Drew, Alison: The De eodem
et diverso; Evans, Dafydd: Adelard on Falconry; Burnett,
Charles ve Cochrane, Louise: Adelard and the Mappae
clavicula; Evans, Gillain: A note on the Regule abaci; Allard, André: L’époque d’Adelard et les chiffres arabes
dans les manuscrits latins d’arithmétique; Lorch, Richard: Some remarks on the Arabic-Latin Euclid; Folkerts,
Menso: Adelard’s version of Euclid’s Elements; Burnett,
Charles: Adelard, music and the quadrivium; Mercier,
Raymond: Astronomical tables in the twelfth century;
Poulle, Emmanuel: Le traité de l’astrolabe d’Adélard de
Bath; Burnett, Charles: Adelard, Ergaphalau and the science of the stars; North, John: Some Norman horoscopes;
Burnett, Charles: The writings of Adelard of Bath and
closely associated works, together with the manuscripts
in which they occur
...
Müller tarafından yayınlanmıştır, Beiträge
zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters içerisinde
31/1934/ özellikle s
...
y
...
9 ve 16) çevirisini

ilk Avrupalıdır100
...
1135)’dir
...

O, özümseme sürecini Bathlı Adelard anlayışında devam ettirdi102
...
yüzyılın ikinci yarısında arabist
araştırmalar merkezi kurdu103
...

Gerçi o bir İngiliz değildi fakat Schipperges’e
göre, «doğrudan doğruya Bathlı Adelard’ın
geleneğini izlemiştir»
...
Chartres
Okulu’nda faaliette bulunmuştur ve 1147
yılından itibaren Londra’da olduğu saptanabiliyor
...

Anglo-Sakson resepsiyon ve özümseme
hareketinin önemli bir temsilcisi olarak 12
...
Cremonalı Gerhard’ın
öğrenci halkasına dahil olduğu105 Toledo’daki
alıyorum, burada hitap yeğeninedir: «We agreed that I
would investigate the learning of the Arabs to the best
of my abilty; you on your part would master the unstable doctrines of the French», ve «of course God rules the
universe, but we may and should enquire into the natural world
...
Araplar bize bunu
öğretiyor»]; krş
...
91, 97-99,
s
...
: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a
...
, s
...

101 Bkz
...
: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a
...
, s
...

102 a
...
, s
...

103 a
...
, s
...

104 a
...
, s
...

105 Bkz
...

330
...
Bizzat
kendisinin bu eserlerden çeviri yapıp yapmadığını bilmiyoruz
...

Schipperges, Arap tıbbının Avrupa ortaçağında alınıp benimsenmesi konusundaki genel
panoramayı, İtalya güneyindeki özümseme
akımları hakkındaki bölümle sonlandırmaktadır
...
yüzyıldan 11
...

Orada özümseme süreci özellikle Kayser II
...
Kayser «kişisel eğilimi
ve özel temaslar nedeniyle Arap kültürüne yönelmişti»109
...
Burada sadece, özümseme sürecine dahil olan ve Schipperges tarafından bildirilen bilginlerin isimleri anılacaktır
...
Friedrich’in bilginler halkasındaki en önemli şahsiyet Michael Scotus’dur
...

«Michael Scotus, Sicilya’daki çeviri periyoduna İspanya’nın bilimsel geleneğinin ruh
106 Ed
...

107 Schipperges, H
...
y
...
153
...
e
...
y
...
164
109 a
...
, s
...

110 Sarton, G
...
579-582
...

Onun tarafından Palermo’da çevirilen eserler burada dile getirilmeyecektir, ama yine
de Schipperges’e dayanarak Michael Scotus
adına deforme olan çeviri yazını eğilimine
işaret etmek istiyorum
...
ve 15
...
Paris’teki bir el yazmasına
göre Michael Scotus Averroes’u [İbn Rüşd]
Yunanca’dan çevirmiştir!112 Çok daha vahim
bir örnekte, «16
...
Sözde Arapça olan
yazı, ki yazarının Praglı Michael Scotus olduğu anlaşılmaktadır, “secreta naturæ” başlığı
altında birçok batıl inancı tıbba sokmaktadır
...
yüzyılın başlarına kadar takip
edilebilir113
...

Daha sonra Salerno ve Chartes gibi şehir111 Schipperges, H
...
y
...
173
...
e
...
175
...
e
...
176
...
e
...
187-188
...
Bir diğer grup propagatorist (propagandacı, tanıtımcı aracılar) grubudur, Petrus Venerablis, Toledolu
Raymundus ve Sicilyalı II
...

Son olarak Cremonalı Gerhard, Michael
Scotus, Hermannus Dalamata [Dalmaçyalı]
gibi kişilerin çevresinde öbeklenmiş olan
veya Conchesli Wilhelm ve Petrus Hispanus
gibi şahsiyetlerle anlam kazanan realisatör
(gerçekleştiriciler) grubu»
...
ve 11
...
Taklitçi
resepsiyon evresinde ise kompendyum ve
kompilasyonlar yoluyla Arap bilimine ilişkin
bir bilgi vermeye çalışıldı
...
Ve son olarak
13
...

Bu bölümde son olarak, resepsiyon ve özümsenme sorununun daha önce kısmen kapsamlı şekilde ortaya konulduğu Arap-İslam bilimleri alanlarından olan kartografya ile beraber
coğrafya ele alınacaktır
...
Hangi sebeplerden
dolayı bu alana özgü eserlerden hiçbirisinin
Latince’ye çevirilmediği sorusu uzun zamandan beri beni meşgul etmektedir
...
/10
...

Coğrafya biliminin Avrupa’da Ortaçağ’dan
16
...
yüzyılda ulaşılabilmesini, belki de bu disipline ait temel eserlerden
hiçbirinin resepsiyon dalgalarının birisi dahilinde Latince’ye veya başka bir Avrupa diline
çevrilmemesiyle ilişkilendirmek doğru olmaz
mı?
Görünen o ki İber Yarımadası’nda çeviriler
yoluyla belirli ölçüde tanınan Arapça coğrafya eserleri bile, İspanya’nın komşularında
hiçbir ilgi görmemiştir
...
Ebū Bekir Aḥmed b
...
Mūsā er-Rāzī115 (273-344/887955)’nin Endülüs coğrafyası Portekiz Kralı
Denis (1279-1325)’in direktifiyle Arapça bilmeyen Gil Peres isimli bir keşiş tarafından
Müslüman Maese Mohamed (el-Muʿallim
Muḥammed)’in şifahi çevirisine dayanılarak
Portekizce’ye çevirilmiştir
...
Portekizce’ye çevrilmeden önce bu kitabın İspanya’da hayli ünlü
olduğu anlaşılıyor
...


Brockelmann, C
...
150, Suppl
...
231
...
Lévi-Provençal, E
...
52
...
Gautier Dalché117 tarafından yapılan bir
araştırma sonucunda biliyoruz ki Historia
veya Chronica Pseudo-Isidoriana isimli eserin muhtemelen 12
...

Gerçi, Gautier Dalché burada «Arap kültürünün Latin kültürüne olan etkisinin hassas bir olgusunu»118 görme eğilimindedir,
fakat bu durumda etkilemenin sadece İber
Yarımadası ile sınırlı kaldığı görünmektedir
...
Bu tasvir, önceden İtalyan
esaretine düşüp Leo Africanus adıyla vaftiz
edilen kuzey Afrikalı el-Ḥasan b
...
Bu kitabın
hem haritalarıyla hem de mükemmel tasvirleriyle 16
...
yüzyıl İtalyan bilginlerini
derinden etkilediği hususu yukarıda (s
...

Yine hayrete düşüren bir diğer husus –haritaların aksine– yukarıda bahsedilen el-İdrīsī’ye
ait eser metninin geç dönemde ve aşırı kısaltılmış, hatta neredeyse tahrif edilmiş bir redaksiyonla Avrupa’da tanınmış olmasıdır
...
Baldi tarafından İtalyanca’ya
ve 1619 yılında iki Maronit Gabriel Sionita
ve Johannes Hesronita tarafından Latince’ye
çevirildi119
...

117 Notes

sur la «Chronica Pseudo-Isidoriana», Anuario
de estudios medievales içerisinde (Barcelona) 14/1984/1332
...
e
...
14
...
Sezgin, F
...
e
...
82; Oman, G
...
New edition Cilt 3,
Leiden 1971, s
...


101

Arap-İslam beşeri coğrafyası geniş ölçüde ve
uzun zaman İspanya dışı Avrupa’da bilinmemiş olarak kaldıysa da, bugün biz kuşkusuz,
Arap-İslam kültür çevresine ait matematiksel
coğrafya ve kartografyanın 11
...

yüzyıla kadar Avrupalı ardıllarını çok derinden etkilediğini tespit edebiliyoruz
...
yüzyıla kadar Latin dili bölgesinde bilinmiyordu
...
yüzyıldan 14
...

Bu eserin Latince çevirisi Jacopo Angeli
(Jacobus Angelus) tarafından 15
...

Matematiksel coğrafyanın Ebū er-Reyḥān elBīrūnī (ö
...
Enlem-boylam derecelerine ve
bunların el-Bīrūnī’den önceki zamanlarda
nasıl ve hangi tarzda belirlendiğine ilişkin bir
tasavvuru Avrupa, daha 10
...
yüzyılda bu kavramların ve
hesaplama işleminin önemli bir yer tuttuğu
ilk Arapça astronomik eserlerin yoğun bir
şekilde çevirilmesiyle elde etmişti
...
yüzyılda, daha sonra Papa II
...

1003)’e atfedilen usturlabın taşıdığı iç diskte
bazı enlem bilgileri görülüyor
...
enlem derecesi
(42°) Roma’yla ilgilidir
...
yüzyıldan beri Arap koordinat
çizelgelerinde kaydedilmiş olan enlem dere120 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


102

G İ R İ Ş

celerine aittir
...

Yedi iklim çizelgesini taklit halde alıntılayan
bildiğimiz en eski Latince eser, Benedikt
rahipler grubu mensubu Hermannus
Contractus (Reichenaulu Hermann, 10341054)’un yazar olarak gösterildiği De compositione astrolabii isimli eserdir122
...
yüzyılın ilk yarısında
belirli kavramlar, definisyonlar, yöntemler ve
matematiksel coğrafyanın verileri Arap astronomisinin bazı elkitaplarının tercümesiyle
Avrupa’ya ulaşmıştır
...
Mūsā
el-Ḫārizmī (el-Meʾmūn döneminde faaliyette
bulundu, 198-218/813-833)’nin Ebū el-Ḳāsım
Mesleme b
...
398/1007)
tarafından yeniden gözden geçirilen astronomik çizelgelerini çevirdi
...
Matematiksel coğrafyayla gelecekteki uğraşılarda yardımcı araç
olarak çok daha önemlisi, bu çizelgede bildirilen ve herhangi bir yerin enlemini bulmaya
yarayan dört kuraldır
...
Ayrıca anılmalıdır ki
“algorithmus” terimi ve bu terimle ilintili
olan türevler, bu matematikçi ve astronom elḪārizmī adının bozulmuş şekline bağlı bulunuyor
...
Sezgin, F
...
e
...
205
...
e
...
206
...
e
...
209
...
Cābir el-Battānī (ö
...
Matematiksel coğrafya
bakış açısından bu kitap, sadece küresel trigonometri için önemli başlangıçları ve enlem
derecelerini bulmaya yarayan kuralları içermemekte, ayrıca kapsamlı bir coğrafik koordinatlar çizelgesini de taşımaktadır124
...
Muḥammed b
...
Bu
çeviriler yoluyla Avrupa’ya, biraz önce bahsedilen iki eserden çok daha açık seçik formda,
Halife el-Meʾmūn’un direktifiyle gerçekleşen
bir derecelik meridyen uzunluğu ölçümünün
sonucuna göre (562/3 mil) yeryüzü büyüklüğü tasavvurunu ve yedi iklimdeki meskûn
bölgelerin bölümlenme bilgisi ulaşmıştır
...
Bu kitabın 13
...
Hatta Johannes Regiomontanus, 1464
yılında Padua Üniversitesi’nde el-Ferġānī’nin
kitabı hakkında dersler vermekteydi125
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

125 a
...
, Cilt 10, s
...


G İ R İ Ş

larının ilk çevirilerinden hemen birkaç yıl
sonra, coğrafik yerlerin derleme türü ilk
çizelgeleri doğdu
...
Derleyen,
kullandığı eserlerin çevirmenlerinin isimlerini görmezden gelmekte ve kendisini Arap
bilimlerinin ilk çevirmeni olarak tanıtmaktadır126
...
Diğer yandan kendisini
ez-Zerḳālī’nin127 taklitçisi olarak görmekte,
hatta 1139 yılında çizelgeleri yanlış olan iki
bilginle tartıştığını bildirmektedir
...
Burada kaydedilen veriler birçok
Arapça eserden alınan koordinat çizelgelerinin, oldukça erken (İspanya üzerinden)
Avrupa’ya gitmiş olduğunu göstermektedir
...
Geneli itibariyle
söylecek olursak en eski Latince kompilasyonun Arap astronomisinden aşırmacı bir
tarzda olması üzücüdür
...
Bu çabayı, Arapça eserlerin meşhur çevirmeni Cremonalı Gerhard
(ö
...
Yazar bu eserde Fransa, İtalya, İspanya ve bazı Avrupa

şehirlerinin, istisnasız Arapça kaynaklara
dayanan koordinatlarını veriyor
...
Buna göre Paris
Roma’nın yaklaşık 4° doğusunda (gerçekte
9°50’ batı), Toulouse’ün ise 16' güneyinde
(gerçekte 5°15' kuzey) bulunmaktadır128
...
yüzyılda o kadar yayılmıştı ki bundan böyle adım adım İspanya dışı
Avrupa’da da, enlem ve boylam derecelerini
tespite yönelik gayretler kendisini göstermeye
başladı
...
1282 sonrası), kendisini bu gelişim mecrasında, bir yerin enlem derecesini astronomik
olarak belirleyebilecek durumda hisseden ilk
İtalyandır
...

Avrupa’nın o dönemde Arap-İslam matematiksel coğrafyası açısından ulaşmış olduğu
en yüksek özümseme basamağı kendisini bir
Fransisken olan Roger Bacon (1214-1292)’da
göstermektedir
...
Bu
arada onun, Latin dünyasında enlem-boylam
derecesi bilgisinin hâlâ bulunmadığına ve
bunun da Papalığın, Kayserliğin ve Krallığın
destekleri olmaksızın başarılamayacağına
dair şikayetini duymak bizim için aydınlatıcıdır130
...


Haskins, C
...
: Studies in the history of medieval
science, New York 1924, s
...
: a
...
, Cilt 10,
s
...

127 Bkz
...
: Le système du monde, Cilt 3, Paris
1915, s
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


103

128 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

129 a
...
, Cilt 10, s
...

130 a
...
, Cilt 10, s
...


G İ R İ Ş

Çizelgeleri»ni (muhtemelen Toledo çizelgeleri ve bundan yapılan taklitler) anmaktadır
...

Toledo’nun 11° batısında bulunan sıfır meridyeni dışında Roger Bacon, yeri bu şehirden 28°30' batıya kaydırılmış değeri, kendisinin verum occidens - «gerçek batı» olarak
isimlendirdiği meridyeni de bilmektedir
...
Bunu temellendirmesi kesinlikle gösrtermektedir ki Bacon, sıfır
meridyeninin (yerinin) Kanarya Adaları’nın
17°30' batısına kaydırılmasının Arap astronom ve coğrafyacıların 5
...
yüzyılın başlarında Toledo ile Bağdat arasındaki boylam
derecelerini radikal bir tashihe tabi tutmalarının sonucu olduğunu bilmemektedir
...

Gerekli boylam ve enlem derecelerinin
eksikliğine rağmen Roger Bacon, bir iddiaya göre bir harita çizmiş ve bir kopyasını dönemin papasına hediye etmişti
...
Bu durumda tabi ki şu
soru sorulur: Bizzat kendisinin de yakındığı gibi, Latin dünyasında enlem ve boylam

Roger: Opus maius, ed
...
Bridges, Oxford 1897, Tekrarbasım: Frankfurt 1964, Cilt 1, s
...
Burke tarafından, Philadelphia
1928, Cilt 1, s
...
: Le système du monde, a
...
,
Cilt 3, s
...
K
...

113-136); Sezgin, F
...
e
...


Principium Indiae
Polus
Borealis

131 Bacon,

dereceleri bulunmamakta idiyse, Bacon ne
çizebilirdi? Bildiği sınırlı sayıdaki değerleri
birbirini tutmayan koordinatlar, kıyı çizgileri
olmaksızın Latin dünyası dışındaki dünyayı da kartografik olarak tasvir edebilmek
için yeterli miydi? Yoksa onun daha ziyade
Arap-İslam kültür çevresi kaynaklı bir model
harita, belki de büyük bir ihtimalle, globular projeksiyon içeren el-Meʾmūn coğrafyacılarının dünya haritası mı eline geçmişti?
Bu soruyu cevaplandırmaya çalışırken onun
çağdaşı olan Albertus Magnus’un, sadece birkaç yeri şematik olarak kabaca basitleştiren
ve gerçekliğe aykırı bir formda tasvir eden
ilkel haritasını da gözden ırak tutmamalıyız
...
İbn Rüşd’ün güney
yarımkürenin yaşanabilirliğine ilişkin öğretisinin yanlış anlaşılması sonucunda o, bir
yandan kutuplarda yeryuvarlağının ortasında
bulunduğundan çok daha büyük su kütleleri
bulunduğuna ve yeryuvarlağının ortasında
bulunan suların ise doğuda Hindistan ile
batıda İspanya arasında uzanmakta olduğuna inanırken, diğer yandan da birinin kuzey
dönüm dairesinde diğerinin ise ekvatorda
bulunduğu Syene isimli iki yerin varlığı tasavvuruna dayanmaktaydı
...
y
...
294, 304; İngilizce çevirisi, a
...
, Cilt 1, s
...
: a
...
, Cilt
10, s
...


G İ R İ Ş

105

Matematiksel coğrafyanın basit yöntemleri
ve Arvupa’nın el-Ferġānī’nin astronomi elkitabının defalarca çevirisi yoluyla öğrendiği
sayısal değerleri Albertus Magnus (yaklaşık 1200-1280)’da açıkça görülmektedir
...
Albertus
bu ölçümlerde elde edilen bir meridyen derecesinin uzunluğunun 56 2/3 mil olduğunu ve
ayrıca Arap ve Latin milleri arasındaki farkı
bilmektedir133
...
Albertus Magnus’un burada sadece tam derece rakamlarını almış ve dakikaları
bırakmış olduğu açıkça görülmektedir134
...
Bu tashihin ilk
olarak el-Meʾmūn coğrafyacıları tarafından
yapıldığı kesinlikle ispat edilebilir135
...
Başka bir yerde
yazar, çok sayıda astronomik çizelge tanıdığını ve bu çizelgelerde Marsilya, Londra,
Toulouse veya Paris’in sıfır meridyenin yeri
olarak kabul edildiğini bildirmekte ve ayrıca, bu son iki şehrin 40°47' lık boylama ve
49°10' lık bir enleme sahip olduğunu belirt-

mektedir
...
yüzyılın ikinci yarısında bile önemli şehirlerin boylamlarına ve
birbirleri arasındaki boylam farklarına ilişkin
berrak bir tasavvurun olmadığı izlenimi sadece bu yanlış değerlerden öğrenmiyoruz136
...
Onun astronomisi gibi kosmografisi de
el-Ferġānī’nin elkitabına bağlıdır
...

el-Ferġānī’nin yedi iklim tasviri Dante’de en
ince ayrıntısına kadar ortaya çıkmaktadır
...

Bize kadar ulaşan Avrupalı koordinat çizelgeleri, 14
...
Mathematische Geographie und
Kartographie im Islam und ihr Fortleben im
Abendland [İslam’da matematiksel coğrafya
ve kartografya; bunların Avrupa’da devamı]
isimli çalışmam esnasında yüz kadar çizelgeyi incelemem sonrasında onların doğuş
ve karakterlerine dair elde ettiğim tasavvur burada tekrar edilecektir138
...
13
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

134 a
...
, Cilt 10, s
...

135 a
...
, Cilt 10, s
...


136 Sezgin, F
...
e
...
221-222
...
e
...
224
...
e
...
230
...
Geliştirilen versiyonlar Alfons Çizelgeleri adıyla yayınlanmıştır
...
yüzyılın başından itibaren İslam
dünyasının doğusunda yapılan bazı çizelgeler
Bizanslı bilginler tarafından Yunanca’ya çevriliyordu
...
yüzyılın başından
itibaren Avrupa’ya ulaşmaya başlamış görünüyorlar
...
yüzyılda derleme
türü çalışmalar, bir yandan mevcut kaynakların koordinatlarıyla birlikte yer adlarının
seçilmesinden ibaret iken, diğer yandan da
Avrupa’daki yerlerin, hangi prensibe dayanarak elde edildikleri sorusu bir yana, koordinatlarının eklenmesinden ibaretti
...
Değişik tarihlerden
gelen ve farklı sıfır meridyenlerine göre elde
edilmiş değişik kaliteli koordinatların oradan buradan öylesine toplanması yeterince karışıklığa yol açarken, 15
...

Bu durumda İtalya’dan başka bilhassa
Almanya’da, Regiomontanus ve Nürnberg
ekolünün diğer mensupları gibi bir bilginler
grubu, yarım yüzyıl veya biraz daha uzun bir
süre sistemlerini Ptoleme koordinatları üzerine kuruyorlardı139
...
Zira
daha önce Arapça çizelgelerden koordinatlar alınmıştı ki, bunlar kısmen Ptoleme’nin
139 Sezgin, F
...
e
...
230-231
...
Bunlardan bazıları
Akdeniz’in doğu-batı ekseninin tashih edilmiş
53° olan boylamı, diğer taraftan Atlantik’te
17°30' batıya kaydırılmış sıfır meridyeni ve
Ptoleme’den farklı yeryüzü çevresi uzunluğu
ve buna bağlı olarak Arap coğrafyacılarda
geçerli olan meridyen derecesi uzunluğunun
56 2/3 mil olmasıdır (Ptoleme tarafından alınan Poseidonios’un beşyüz Stadion’u [Eski
Yunan’da 179-213 m
...
Bütün bunlar işi daha da
zorlaştırıcı ve karmaşık hale getiriyordu140
...

Yaklaşık 100 yıl boyunca geçerli boylam ölçüsünden kaynaklanan kargaşa sonrasında bir
meridyen derecesini yeniden belirlemeye
yönelik birçok deneme yapılmıştı
...

Asıl mesleği hekimlik olan bu şahıs 1525
yılında Paris ile Amiens arasındaki mesafeyi posta arabası tekerleklerinin dönüşünden tespit ekmekle öğünerek bir derecenin uzunluğunun 110,602 metre olduğu ve
yeryüzü çevresinin 39
...
Onun, birçok belirsizliklere rağmen böylesine şaşırtıcı derecede iyi bir sonuca ulaşması ardılı Willebrord
Snellius’u kuşkulandırmıştı
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

141 a
...
, Cilt 10, s
...


G İ R İ Ş

bir tarzda geometrik adımlara dönüştürdü,
çağdaşları da göz kamaştırıcı bir sonuçla
yanıltılmış oldular»
...

Bir meridyen derecesinin uzunluğunu
ölçme denemelerinde biraz önce adı geçen
Hollandalı bilgin Willebrord Snelllius (15801626) yüksek bir bilimsel kaliteyi gösteriyor
...
Bununla
birlikte, iki çıkış yerinin enlem derecelerini
verecek olan kutup yüksekliklerinin hatalı
yapılmış ölçüleri yüzünden yeryüzü çevresi
ölçümünde çok küçük bir değere ulaştı143
...

Ptoleme Coğrafya’sının Latince çevirisi ilk
baskısının (1477) etkisiyle enlem-boylam
derecelerinin belirlenmesindeki gelişimin
Almanlarda büyük ölçüde, İtalyanlarda ise
tamamen kesintiye uğradığı144 periyotta
Ebū el-Fidāʾ (ö
...
1534
yılından itibaren İslam dünyasında elçi ve
misyoner olarak birkaç yıl geçiren Fransız
oryantalist Guillaume Postel, bu kitabın
bir nüshasını İstanbul’dan Paris’e getirmişti
...
: Geschichte der Erdkunde bis auf Alexander

von Humboldt und Carl Ritter, gözden geçirilmiş ikinci
baskı S
...
394; Wolf, R
...
169; Sezgin,
F
...
e
...

143 Peshel, O
...
e
...
396; Sezgin, F
...
e
...
270
...
: Géographie du moyen âge, Cilt 5, Épilogue, Paris 1857, s
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

145 Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...


107

yonlarını tashih etmek için, çevirdiği bölümlerden çizelgeler oluşturdu
...
Bu şahıs da bunları haritacı Giacomo Gastaldi’ye tanıttı
...
Ramusio bu eserden küçük bir koordinatlar seçkisi almıştır ve bu kitabın bulunuşuna dair sevincini şu kelimelerle ifade etmektedir: «Bu eser bugün ilahi bir lütuf olarak
gün ışığına çıkmıştır»
...
1616)’da
bu eseri edisyon yoluyla daha geniş ilgililer
kitlesine ulaştırma arzusunu doğurmuştu
...

Ebū el-Fidāʾ’nın kitabının yaygın şöhretine
John Dee’nin bugüne kadar yayınlanmamış
Volume of Great and Rich Discoveries isimli
eseri de şahitlik etmektedir
...
Bu, Doğu Asya’ya kuzeyden
deniz yoluyla ulaşılıp ulaşılamayacağı sorunudur
...
Bu noktada John Dee, Ebū
el-Fidāʾ’nın Kuzey Çin’in ve kuzeyde Rusya
ile birlikte Asya kıyısının birbirleriyle bağlantılı olduğuna yönelik bilgilerine dayanmaktadır ve bu bilgiyi şu şekilde nitelemektedir
«a record worthy to be printed in gold» [altın
harflerle yazılmayı hak eden bir kayıt]147
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

147 a
...
, Cilt 11, s
...


108

G İ R İ Ş

1635)’da buldu
...
Coğrafi boylamları bulma metotlarının o dönemde yetersiz durumda olduğunun farkındaydı
...

Yıllar süren çabalar ve yazışmalardan sonra
Schickard, 1631 yılında Ebū el-Fidāʾ’nın
Taḳvīm el-Büldān isimli eserinin, Viyanalı
oryantalist Sebastian Tengnagel’in mülkiyetinde bulunan bir el yazmasını ödünç alabildi
...
Bu el yazmasıyla yoğun olarak uğraştığı yaşamının son
dört yılında elde ettiği ürün, yer yer eksik
olmakla birlikte, kelime kelimesine yapılmış
Latince çeviridir
...

Schickard’ın çabaları göstermektedir ki o,
matematiksel coğrafyaya ilişkin çok sayıdaki
önemli Arapça kaynağı ve eski meskûn dünyanın Arap-İslam coğrafyacıları ve astronomları tarafından 7
...
yüzyıldan 10
...
yüzyılın sonuna kadar yapılan son derece gelişmiş
enlem-boylam ağını bilmiyordu149
...
yüzyılda da gözlenebilir
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

149 a
...
, Cilt 11, s
...


yaklaşık 2200 koordinat toplayan çizelgesine
dair şunları söylemektedir: «Hemen hemen
sayısız olan sadece coğrafi dünya haritaları ve
ülke haritaları değildir, aynı zamanda önemli
yerlerin enlem ve boylam cetvelleri de sayısızdır
...

17
...

Daha önce 1610 yılında Galilei, teleskobu ile
Jupiter uydularını keşfetmişti fakat ilk olarak şimdi onların immersion [gök cisminin
diğerinin gölgesine girmesi] ve emersiyonu
[uydunun gezegenin gölgesinden çıkması]
genel kullanılabilirlikleri için belirlenebildi
...
Bu gelişmeyi tamamlayan başarı, XIV
...
İlk olarak söz konusu olan şey,
Fransa haritasının düzeltilmesi, daha sonra
ise çok daha iddialı olan şu görevdir: «Daha
büyük kıta parçaları kütlelerinin oranlı olarak kısaltılmaları veya değiştirilmeleri yoluyla
tüm dünya haritasının tashih edilmesi»151
...
Cassini’nin bir
öğrencisi ve meslektaşı olan Jean Matthieu
de Chazelles (1657-1710) tarafından 1693

150

Riccioli, G
...
388-409; Sandler, Chr
...
3a;
Sezgin, F
...
e
...
138
...
: Die Reformation der Kartographie um
1700, a
...
, s
...
: a
...
, Cilt 11, s
...


G İ R İ Ş

ve 1696 yılları arasında Akdeniz’in boylamını tashih için yapılan bir bilimsel araştırma gezisinin neticesi, Kahire, İskenderiye ve
İstanbul’un enlem ve boylamlarıyla, Larnaka,
Dimyat ve Çanakkale Boğazı’nın enlemlerini
bulmakla sınırlı kalmıştı152
...

Chazelles tarafından Paris’e iletilen koordinatları Arap-İslam çizelgelerinin değerleriyle
karşılaştıracak olursak, Larnaka, Damiette
ve Dardenelle için boylam bilgilerinin mevcut
olmaması bir tarafa, birincilerin ikincilerle
ya hemen hemen aynı ya da onlara çok yakın
olduğunu görürüz153
...
Elbette onlar -aynı kartografya
tarih yazımcılığının bu konuda bugün bile
çok net bir bilgi sahibi olmayışı gibi- Akdeniz
bölgesi koordinatlarının ve bunun da çok ötesinde sadece yüzyıllar boyunca Arap-İslam
kültür dairesindeki ortak çalışmalar sonucunda elde edilebilmiş olduğunu ve sadece bu
verilerin kesin haritaların yapımını mümkün
kıldığını bilmiyorlardı
...
Regiæ Scientiarum Academiæ historia, Paris
1698, s
...
Delisle, G
...
365-384, özellikle
s
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

153 Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

154 Histoire de l’Académie Royale des Sciences, Cilt 2, Paris 1733, s
...
: Die Reformation der Kartographie, a
...
, s
...
: a
...
, Cilt 11, s
...


109

temellerini tashihe yönelik katkılarını özetleyecek olursam şöyle derim: Bu katkı yalnızca
dünya haritasının bir dizi karakteristik noktalarına ait boylam derecelerinin Jupiter uydularının gözlemlenmesiyle doğrulanmasından
ibaretti ve o ilk evresinde sadece bundan ibaret olabilirdi
...
Bugün bizim tespit
edebildiğimiz kadarıyla, Toledo’nun 28°30'
batısından geçen sıfır meridyeninden itibaren
hesaplanacak olursa, Arap-İslam haritalarının boylam dereceleri birkaç derece büyüktür
...
Buna karşın
önemli bir doğruluğa Bağdat ile Hindistan
arasında ulaşılmıştır
...

17
...
Hindistan kartografyasına
hasredilmiş olan Éclaircissemens géographieques sur la carte de l’Inde (1753) isimli çalışmasında bu konu hakkında bizzat kendisinden bazı bilgiler öğrenmekteyiz156
...
Sezgin, F
...
e
...
160 vd
...
155
...
Sezgin, F
...
e
...
592
...
Bildiğimiz kadarıyla o,
18
...
Hatta Johannes
Gravius157 tarafından 1652 yılında ilk edisyonları ve Latince çevirileriyle birlikte ünleri Avrupa’da yayılan Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī ve
Ulūġ Bey’in çizelgelerini de gözden kaçırmamıştır
...
Hiç şüphe yok ki, bunun
sebebi bazı çizelgelerde sıfır meridyeninin
Toledo’nun 28°30' veya Kanarya Adaları’nın
17°30' batısında bulunduğunu ve dolayısıyla
Paris’ten itibaren hesaplandığında sadece 20°
batıda (17
...
Bunu müteakiben, Kanarya Adaları’ndan geçen sıfır
meridyeninden itibaren hesaplanan boylam
dereceleriyle Toledo’nun 28°30' batısında
bulunan yeni sıfır meridyenine göre hesaplanan boylam dereceleri arasındaki çok büyük
miktardaki sapmalar onun için bir şey ifade
etmemiş olmalıdır
...
Ulūġ Bey’in
Zīc eseri meselesinde de, bu coğrafi koordinatlar çizelgesinin başlığı yanlış anlamaya
sebep olmuştur
...

Şu anda sahip olduğumuz bilgi seviyesine
157 Binæ

tabulæ geographicæ, una Nassir Eddini Persæ,
altera Ulug Beigi Tatari, Londra 1652 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s
...

158 Bunu dikkatsizlikten doğan bir yanlış olarak saymalıyız
...
Osmanlı döneminden de, 930/1524 yılında tamamlanmış çizelgesine
yazdığı önsözde batıya kaydırılmış olan sıfır meridyenin-

göre James Rennel (1742-1830), yeni dönem
Arap-İslam bilginlerinin ulaşmış oldukları
boylam derecelerinin, en azından Halep ile
Delhi arasındaki bölge için bile olsa, önemini
kabul eden ilk Avrupalı coğrafyacıdır159
...
Çevirisini kullandığı bu kitap seyesinde
d’Anville, kendisine çeviriler yoluyla ulaşmamış veya kaybolmuş olan eserlerdeki bilgileri
elde etmiştir
...
Bundan başka, Çin
haritası çalışmasında neredeyse sadece Ebū
el-Fidāʾ’nın ve el-İdrīsī’nin eserlerini kullanabilmiştir
...

Hindistan’ın batı kıyısında bulunan meşhur
Kambaya noktasının pozisyonunu belirlemeye yönelik şu beyanda bulunmaktadır: «Ebū
el-Fidāʾ’nın kitabının sahip olduğum bir çevirisi Kambaya’nın enleminin el-Bīrūnī’ye göre
22°20' olduğunu kaydetmektedir ki bu değer
çok küçük bir sapma ile haritayla örtüşmektedir»161
...

den bahseden Muṣṭafā ʿAlī er-Rūmī (ö
...
Sezgin, F
...
e
...
186)
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

160 a
...
, Cilt 10, s
...

161 a
...
, Cilt 10, s
...


G İ R İ Ş

d’Anville’den sonra, büyük belki de en büyük
İngiliz coğrafyacısı olan James Rennell 1780’li
yıllarda yapılan Hindistan’ın kartografik tasvirini yeniden kontrol etmek ve kendi çalışmaları ile mümkün olabildiğince düzeltme
görevini üstlenmiştir
...
Bu maksadını gerçekleştirme süresince, özellikle yaptığı Hindistan haritasına ek
olan Memoir of a map of Hindoostan or the
Mogul Empire (1793 Londra)162 isimli kitabın
ikinci edisyonunun 1783-1792 yılları arasında
süren ön çalışmaları esnasında yöresel kaynakların önemini kavramıştı
...
1011/1602)’nin Āʾīn-i Ekberī isimli eseri
merkezi bir konum kazanmaktadır
...
Bu eser ona yalnızca Dekkan’ın
kuzeyinde bulunan 11 eyalet hakkında ayrıntılı coğrafi tanımlamalar ve mesafe bilgileri
sunmakla kalmamıştı, aynı zamanda enlem
ve boylam dereceleriyle en güvenilir kontrol
dayanağını teşkil ediyordu163
...

Hindistan haritası çalışmasında (Greenwich
yerine) başkent Delhi’yi mesafe hesaplamala-

rı için hareket noktası yaptı
...

Bu nedenle (çizelgelerin boylamlarında) 20°
den daha büyük hatalı değerlerle karşılaşılıyordu
...
Çizelgelerin boylam
derecelerini batıdan doğuya doğru değerlendirmek için onları, sıfır meridyenlerine göre
değil de, Delhi’nin daha batısında bulunan
şehirlerle olan derece farklarına göre hesaplıyordu164
...
Yani Semerkant, Halep’in 27°06' doğusunda bulunmaktadır
...

Buna göre Semerkant, Greenwich’in 64°15'
doğusunda olmalıdır
...
Bu hesaplamaya
göre Semerkant 63°49' da, yani Halep’ten
itibaren hesaplanacak olursa 26' daha batıda bulunmaktadır
...


163 Sezgin, F
...
e
...
604-605
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


112

G İ R İ Ş

arasındaki mesafenin detaylarını çok büyük
bir zahmetle araştırdıktan ve orient kaynaklı
çizelgelerde kaydedilmiş olan bu iki şehir
arasındaki enlem ve boylam derecelerini karşılaştırdıktan sonra Semerkant’ın boylamını
64°15' olarak kabul ediyorum
...

Görülüyor ki, Rennell ilk olarak Semerkant’ın,
Ulūġ Bey’in çizelgesinde 99°16' olan boylam derecesini Greenwich’den hareketle elde etmeye çalışıyor
...
Rennell, Ulūġ Bey’e göre her iki
şehrin boylam farklılıklarını Halep’in modern
ölçümlerde belirtilen boylam derecesiyle toplayarak (99°16' – 72°10' + 37°09' = 64°15')
Semerkant’ın boylam derecesini elde ediyor
...
Rennell,
eğer sıfır derecenin Arap-Fars çizelgelerinde
Toledo’nun 28°30' batısında (Grennwich’in
32°30' batısında) bulunduğunu bilseydi, çok
fazla zahmet çekmeden Semerkant’ın boylam
derecesini şu çıkarma işlemiyle hesaplayabilirdi: 99°16' – 32°30' = 66°46'
...
) olarak ifade edilen
mesafe bilgilerinden de nasıl yararlandığına
dair birçok örnek daha verilebilir
...
: Memoir of a map of Hindoostan or the
Mogul Empire, London 1793 (Tekrarbasım: Islamic Geography serisi Cilt, 260), s
...
: a
...
, Cilt
10, s
...


için başlıca kaynak olan eserlerin, orijinalleri
çoğunlukla Arap-İslam kültür dünyasında
çizilmiş haritalardan ibaret oluşuna ileride
tekrar değinilecektir
...

yüzyılda Avrupalı coğrafyacıların eline geçmiş bulunan derece ağlı haritaların kesinliğini kontrol etmede kullanılan yer çizelgelerinin önemi hakkında son olarak Rennell’in
kendi sözlerini aktaralım: «Eğer Ptoleme
Ebū el-Fidāʾ’nın, Naṣīreddīn’in, Ulūġ Bey’in
çizelgelerine ve Şerāfeddīn’in Timur tarihine Avrupa dillerinde uzun süredir erişebilir
durumda olduğumuz zamanımızda yaşasaydı,
sahip olduğumuz bütün avantajlara rağmen
Asya haritalarımızın böylesine eksik olmasına hayret ederdi
...

Bu arada, Arap-İslam coğrafyacılarının haritalar yoluyla batı coğrafyasına yaptıkları etki
problemine değineceğim
...
yüzyıldan 14
...
Genellikle
deniz haritaları, zamanla portolan haritaları
olarak da nitelendirilen haritaların temelinde, Lelewel’e göre, aynı zamanda gelecekteki gelişmeler için temel teşkil edecek
olup coğrafi koordinatlar aracılığıyla kazanılan bir “derece ağı” yatmaktadır
...

Bunun ardından, portolan haritalarının
doğuşuna ilişkin baş gösteren tartışma bugü166 Rennell,

J
...
e
...
199; Sezgin, F
...
e
...
610
...
: Géographie du moyen âge, a
...
, Cilt 1, Giriş s
...
17; Sezgin, F
...
e
...
289
...
Lelewel’dan bağımsız olarak bazı
arabistler bu haritaların el-İdrīsī (1154) haritalarına bağımlı olduğu tezini zaman zaman
savundular169
...
Bu
çoğunluğun sözü geçen portalan haritalarının
Arap modellere bağımlı olduğunu benimseyememelerinin veya kabul edememelerinin sebepleri çok yönlüdür
...
Bu tutumdan ötürü, bilimlerin Arap-İslam dünyasında muazzam bir gelişim gösterdiğine, o dönemde hemen hemen
mükemmel denilebilecek haritaların gün ışığına çıktığına ve bu gelişim sürecinin çok yüksek bir seviyesinde bulunmasına ilişkin bilim
tarihi araştırmalarında elde edilen aydınlık,
ne yazık ki dikkate alınmamıştır
...

Portolan diye isimlendirilen haritaların
Arapça modellere dayandığını savunan görüşü destekleme bağlamında arabistik, öncelikle kayda değer yardımcı bir araç ortaya
koyamadı
...

Arabist çalışmaların bu pasif tutumundaki
168 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

169 a
...
, Cilt 10, s
...


113

temel motif, sadece delil niteliğindeki harita materyallerinin eksikliği değildi
...
ve 20
...
yüzyıldan itibaren
geliştirilmesi Avrupa kültür dairesinin bir
ürünüdür ve başka türlü düşünülemez
...
Eğer bugün ben bu
görüşü tutunulamaz, tarihsel olarak temellendirilemez ve hatta saçma buluyorsam, bu
görüşüme tedricen ve konuya ilişkin uzun
süren araştırmalarımın son yıllarında ulaştığımı belirtmeliyim
...
Çalışmalarımın
sonuçları üç yıl önce (2000) Geschichte des
arabischen Schrifttums’un 10
...
ve 12
...
Beni, beraberimde yarım yüzyıl boyunca taşıdığım bu
yerleşik tasavvuru revizyona tabi tutmaya
götüren nedenlerin bir kısmını, Arap-İslam
haritalarının Avrupa’daki resepsiyonu sorunu bağlamında dile getireceğim
...
Bu çok basit dünya haritası yine Alphonsus tarafından 1110 yılından sonra yazılan astronomi içerikli küçük
bir kitaba eklenmiştir
...

Wallingfordlu Johann (1258)’ın meşhur hari170 Bkz
...
R
...

Kartografya tarihinde çok az ilgi gören bir
dünya haritası da İtalyan bilgin Burunetto
Latini’nin172 Livres dou Tresor (1265 civarında) isimli kitabında ortaya çıkmaktadır, ve
çok ilginçtir ki, bunun, kitabın muhtevasıyla
hiç bağı bulunmamaktadır173
...
Ama harita, Akdeniz,
Karadeniz ve Anadolu formları bakımından
diğerlerine oranla belirli bir gelişimin gerçekleştiği kanısını kazandırmaktadır
...
yüzyılın diğer dünya haritalarıyla yapılacak
bir mukayese açıkça gösterebilir
...
1280)’un veya
14
...
575-576; Haskins, C
...
: Studies in
the history of mediaeval science, New York 1924, s
...
: Astronomical tables in the twelfth century, Adelard of Bath
...
Ch
...
95-96; Sezgin, F
...
e
...
207-208
...
-D
...
Studien zur imago mundi des abendländischen
Mittelalters, Deutsches Archiv zur Erforschung des Mittelalters içerisinde (Köln-Graz) 24/1968/118-186, özellikle s
...
: a
...
, Cilt 10, s
...
: a
...
, Cilt 12, s
...

173 von den Brincken, A
...
: Die kartographische Darstellung Nordeuropas durch italienische und mallorquinische Portolanzeichner im 14
...
Jahrhunderts, Hansische Geschichtsblätter içerisinde
(Köln ve Graz) 92/1974/45-58; Sezgin, F
...
e
...

223, 327-331
...
Sezgin, F
...
e
...
220-223; Cilt 12, s
...

175 a
...
, Cilt 10, s
...
111
...

Bildiğimiz kadarıyla el-Meʾmūn coğrafyacılarının ve el-İdrīsī’nin dünya haritalarıyla
görmezden gelinemeyecek bir benzerlik gösteren en eski ikinci harita yaklaşık 1320 yılından gelmekte ve Marino Sanuto ve Petrus
Vesconte isimlerini taşımaktadır
...

Sanuto ve Vesconte’nin dünya haritası bütün
redaksiyonlarıyla, kökenleri 1850 yılından
beri tartışılan ve çok farklı şekillerde cevaplanan portolan haritalarının arasında ele alınmaktadır
...
Bir
gelişme ki, yaklaşık 500 yıldır devam eden ve
300 yıl daha devam edecek olan yani yaklaşık
800’den 1600’e kadar 800 yıl boyunca Arapİslam kültür çevresinde gerçekleşmiştir
...
Miller, K
...
51; Lewicki, T
...
: Die islamische Kartographie des Mittelalters, Kultur
des Islam
...
-18
...
O
...
135-156, özellikle s
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


G İ R İ Ş

ederek (s
...
)– günümüze ulaşan ve her
biri 1300’lerden önceki önemli bir gelişim
aşamasını ifade eden üç harita kısaca tanıtılacaktır
...
/9
...
Bu haritanın 740/1340
yılında yapılmış ve -muhtemelen muhteşem
olması gereken- orijinalini tam olarak yansıtmayan kopyası (bkz
...
24) ve
orijinalin bize ulaşan koordinat çizelgelerine
dayanılarak [enstitümüzde] yapılmış olan bir
harita (bkz
...
25) göstermektedir ki bu önemli doküman, genel kartografya
tarihinde en önemli gelişim basamaklarından
birini oluşturmaktadır
...
yüzyılın ilk yarısı)’un haritasına, Ptoleme
(2
...

Elbette bu bilginlerin, miras alınan dünya
resmini düzeltmede ve tamamlama yönündeki ilk denemelerinde, imkansızı gerçekleştirmiş olamadıkları kendiliğinden anlaşılır
...

Ayrıca el-Meʾmūn coğrafyacıları Ptoleme
tarafından verilen Akdeniz’in aşırı boylamını
63° den 52° ye indirmişler ve kartografik tasvirinde belirli düzeltmeler yapmışlardır
...

Bugün ispat edilebilmektedir ki el-İdrīsī, sık
sık iddia edildiğinin aksine177, Ptoleme’nin
177 Bkz
...
A
...
: Coup d’æil sur

la pro-

115

(çok büyük bir ihtimalle hiç mevcut olamamış)
haritasını değil, el-Meʾmūn coğrafyacılarının
dünya haritasını model olarak elinin altında
bulundurmuştur
...
el-Meʾmūn haritasının
doğuşundan itibaren yaklaşık 325 yıllık bir
süre içerisinde kaydedilen, özellikle Asya
söz konusu olduğunda büyük önem arz eden
bu gelişmeler göstermektedir ki yeryüzünün
kartografik tasvirinde çok canlı bir gelişim
cereyan etmiştir
...

Yukarıda bahisleri geçen Çin dünya haritasına, Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī’nin dünya haritasına,
Akdeniz, Karadeniz’in Ḳuṭbeddīn eş-Şīrāzī
tarafından yapılan didaktik taslağına (bkz
...

49) ilaveten –ki bunlar ana hatları ile belirtilen, Avrupa’da 1300 yılı civarında görünmeye başlayan portolan haritalarını öncüleyen
İslam kültür dünyasındaki kartografik gelişim
aşamalarına dair tasavvurumuzu desteklemeye elverişlidir– bu gelişmenin aynı devirde
başarılan matematik-astronomik temellerini
birkaç örnekle gösterelim
...

293-294; Sezgin, F
...
e
...
286
...
Sezgin, F
...
e
...
27-31; Cilt 12, s
...


G İ R İ Ş

116

lım
...
/11
...
İbrāḥīm İbn
er-Raḳḳām180 (ö
...
Bu çizelge Latince Latitudo et longitudo
regionum sicut continetur in Libro alg’alien182
isimli anonim eserde ortaya çıkmaktadır
...
yüzyıldandır
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


Bugünkü Değer

45°23'
18°50'
35°00'
32°00'
06°45'

42°00'
18°20'
36°00'
33°00'
06°05'

tılmış ve düzeltilmiş olarak ortaya çıkmaktadır ki bu değer 44°00' dır181
...
Sezgin, F
...
e
...
168-173
...
e
...
165
...
e
...
166, 231
...
Ebū
el-Ḥasan el-Marrākūşī179 (ö
...
Avrupa’da ilk olarak
1630 yılında Wilhelm Schickard ve Willem
Janszoon Blaeu, Akdeniz’in kartografik tasvirindeki çarpıklığa işaret etmişlerdir183 ve
Avrupa’da gerçeğe uygun bir Akdeniz boylam uzunluğuna ulaşılması 1700’e kadar sürmüştür184
...
yüzyılın
ikinci yarısında bile Akdeniz’in bir matematiksel coğrafya açısından kazanım kapsamından ne kadar uzak olunduğu, bir özet
tablo yardımıyla kolayca görülebilir
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

184 a
...
, Cilt 11, s
...


G İ R İ Ş

na ilişkin bu çalışma Michael Florentius
van Langeren tarafından İspanya Kralı IV
...
1665)’e takdim edilmişti
...
Mercator’da 20°, Ph
...
Ptoleme’de 22°30' (aslında 26°40') ve A
...

Eğer gerçekten uzak kartografik-tarihsel
tasavvur, Akdeniz portolan haritalarının
doğuşuyla sınırlı kalmış olsaydı, burada Arap
Akdeniz kartografik tasvirinin resepsiyonu
konusuna son verebilirdik
...
Bununla üstü kapalı olarak, çok
uzaklarda bulunan ülkelerin, Asya, Afrika
gibi kıta haritaları kökeninin artık sorgulanmaması veya eğer sorgulanacak olursa, bu
haritaları herhangi bir şekilde elde ettikleri
bilgiler temelinde Avrupalı haritacıların yaptıkları orijinal eserler olarak kabul etme şeklindeki yaygın uygulama desteklenmektedir
...
Bu harita 1311 yılında doğmuş sanılır186 ve Akdeniz dışında Karadeniz’i,
Avrupa ve Kuzey Afrika’yı, Anadolu’yu,
Irak’ı, Hazar Denizi ve Urmiye Gölü’yle
birlikte İran’ı içermektedir
...
Ona göre, bu büyük yeryü-

185

Baudet, P
...
H: Leven en Werken van Willem Jansz
...
77; Sezgin, F
...
e
...
132
...
Sezgin, F
...
e
...
129
...

118 vd
...
Fischer’in
hükümsüz olduğunu göstermeye çalıştığım
gerekçe ve delillerini188 burada tekrarlamadan, sadece şu kesin tespiti belirtmekle
yetiniyorum: Fischer’in ilgili açıklamalarının çoğu, bu haritaya, Arap-İslam kartografyacılığının 7
...
yüzyılda ulaştığı en son
seviyeyi aşağı yukarı yansıtan en azından bir
haritanın modellik yaptığı sonucuna götürebilir
...

Carignano, el-İdrīsī’nin haritasını da kullanmış olabilir
...
yüzyıldan itibaren Anadolu
Selçukluları tarafından isimlendirilen şehirlerin bile gözönünde bulundurulduğu Arapİslam kültür dünyasının daha yeni bir haritası
olmalıdır189
...
14) tarafından yapılmış olanında Afrika
güneyden dolaşılabilir bir formda gösterilmektedir ve yaklaşık 1351 tarihli bir başka
haritada da Afrika’nın formunda önemli bir
tashihin yapıldığını ortaya koymaktadır190
...
Sezgin, F
...
e
...
332-335
...
e
...
335
...
e
...
549; Cilt 12, s
...

191 a
...
, Cilt 12, s
...


118

G İ R İ Ş

eden diğer kısımları göz önüne alınırsa,
çok belirgin önemde bir karakter kazanır
...

Bildiğim kadarıyla sinolog Walter Fuchs şimdiye kadar, bir Avrupa haritasında kaşılaşılan Afrika’nın o formunun Avrupalı bir
harita yapımcısının kendi çabalarının sonucu olabileceği görüşüne karşı çıkan yegane
bilgindir
...
yüzyılın başlarında doğan Çin dünya haritası üzerindeki
incelemeleri sonucunda ulaşmıştı
...
yüzyılın sonlarına doğru İslam dünyasından çıkan ve Doğu
Moğol İmparatorluğu’na ulaşan dünya haritasını temel alarak doğmuştur ve de gerçeğine oldukça yakın Akdeniz tasviri ve Afrika
güneyinin üçgen formuyla hayrete düşürmektedir
...
O, Arapların kartografik
mirasının bize tam olarak aktarılmadığı ve o
kartografların denizcilerin seferlerinde elde
ettikleri en yeni tecrübeleri yansıtmadıkları
tezine meyletmektedir
...
yüzyıl haritalarında yeni verilerin ortaya
çıkması, harita hangi ismi taşırsa taşısın, maalesef çok sık olarak Marco Polo’nun seyahatnamesindeki ifadelerle ilişkilendirilmiştir,
hatta bunlar yetersiz veya anlamsız olsalar
bile195
...
Marco Polo’nun
veya herhangi bir Avrupalı doğu seyyahının
kartografya tarihinde oynadığı rol, sadece
uzak ülkelerden kendi ülkelerine haritalar
getirmekten ibaret olabilir
...
yüzyılda matematiksel coğrafyanın geliştirildiği doğu İslam dünyasının çok
önemli kültür merkezlerini ziyaret etmesi, bu
merkezlerde dünya ve deniz haritalarını tanıması ve bunlardan kopyalar ya da en azından
taslaklar almış olması şaşırtıcı değildir196
...
Bu haritalar çok kaba hatlarla çizilmiş
güney ve doğu Asya kıyılarını göstermekte,
fakat Hindistan’ın ve Malaya’nın ve takımadalarının gerçeğe şaşırtıcı derecede yakın
bir tasvirini vermektedir
...
Bu bilgilerden birisi şudur: 30
yıl boyunca Suriye (Arabistan) ile Uzak Doğu
arasında seyahat emiş olan Suriyeli kaptan
Sirdumab (?) bu haritayı 1287 yılında (haritada el yazısıyla, yazım hatası nedeniyle 1267
yazmakta) Marco Polo’ya hediye etmiştir198
...
Sezgin, F
...
e
...
475
...
e
...
568
...
: a
...
,
Cilt 10, s
...

195 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...
102, 409, 414
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

197 a
...
, Cilt 10, s
...

198 a
...
, Cilt 10, s
...


G İ R İ Ş

119

bazı Arap-Fars dünya ve deniz haritalarının
basit temel çizgilerini yansıtmaktadır 199
...
ve 15
...
Elbette bu
haritaların hepsi orijinallerin değil, gerçekte
birbirlerinin kopyalarıydı ve harita yapımcılarının fantazilerinden bağımsız değillerdi
...
Harita, Venedik yakınlarındaki
Murano’da bulunan Kamadulensa Manastırı
rahiplerinden Fra Mauro [Arap Rahip] tarafından yapılmıştır
...
Alfons (1433-1481)’un talebi üzerine 1457-1459 yılları arasında çizmiştir200
...
Bu
haritalar da, yukarıda bahsedildiği üzere,
Arap haritaları örnek alınarak yapılmışlardı
...
Burada
dikkat edilmesi gereken husus, kuzey-güney
ekseninin yaklaşık 70° batıya dönük olmasıdır
...
Şuna da işaret edilmelidir ki, bu haritanın Arap tarzında güneyin yukarıya dönük
çizilmiş olmasıdır
...
Ayrıca bir lejantta, bir
Arap gemisinin doğudan Afrika’nın güney
burnu üzerinden Karanlık Deniz’e geçtiği

ve çok da uygun olmayan koşullar altındaki yolculukla 40 günde yaklaşık 2000 mil
katettiği belirtilmektedir202
...

Hennig203 «kültür tarihi bakımından çok
önemli bir olgu» bulmaktadır: «Fra Mauro
Arapların rivayetlerine dayanarak 1420’li yıllarda hiç kuşku duymaksızın Afrika’yı güneyden dolaşılabilir olarak resmetmiştir»
...

yüzyıldan bize ulaşan bir görüşe göre ise Fra
Mauro, dünya haritasını Marco Polo’nun ve
babasının Çin’den beraberlerinde getirdikleri «çok eski ve çok güzel bir dünya ve deniz
haritasından almıştır »204
...

Arap-İslam coğrafyacılarının oluşturduğu
yeni yeryüzü resmiyle bir dereceye kadar
kazandıkları tanışıklığa paralel olarak
Avrupa’da matematiksel coğrafya alanında
bir bilgi genişlemesi devam etti
...
Akdeniz’in el-Meʾmūn
coğrafyacılarının dünya haritasında yaklaşık 52°-53° olan boylamı yerine, Ptoleme’nin
çevrilen bu eserindeki çizelgeler ve daha
sonra Bizanslı Maximos Planudes tarafından yaklaşık 1300’lerde bunlara dayanarak
canlandırdığı haritalar, boylamı 62°-63° (gerçekte 42°) olarak veriyordu
...
Sezgin, F
...
e
...
318
...
Hennig, R
...


202 a
...
, Cilt 4, s
...

203 a
...
, Cilt 4, s
...

204 Bkz
...
48
...
e
...
48
...
139b; Sezgin, F
...
e
...
318-319

120

G İ R İ Ş

rak verilmiştir
...
Kartograflar ve kozmograflar, hâlâ el-Meʾmūn coğrafyacılarının
tasvirlerine mi yoksa Ptoleme’nin tasvirlerine
mi bağlı kalacakları konusunda bir seçim yapmak durumunda bulunuyorlardı
...
Ptoleme Coğrafya’sının Latince
çevirisinin ilk edisyonundan çok kısa bir süre
sonra yayınlanan bir dünya haritası205 çok
nadir karşılaşılan bir durum olarak okyanus
tarafından çevrelenmiş kara kitlesine ilişkin
Arap-İslam tasavvuru ile Hint Okyanusu’nu
bir iç deniz olarak gösteren Ptoleme formunu birleştirmektedir
...

Bununla beraber, Ptoleme Coğrafya’sıyla
olan tanışıklık sonrası Avrupa’daki dünya
haritalarında baş gösteren bu iki farklı değerlendirme, 13
...
Gerçekte Ptoleme’nin dünya
tasviri, özellikle Portekiz Hindistan seyahatleri yoluyla İslam kültür çevresinden
Avrupa’ya gelen haritalarda bulunan tasvirler karşısında, çok uzun süre, daha kesin
söyleyecek olursak, yarım yüzyıldan daha

205 Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...
124
...
e
...
86
...
Daha Vasco da
Gama’nın ilk seyahatiyle, Afrika’nın ve Hint
Yarımadası’yla birlikte Hint Okyanusu’nun
batı yakasının hemen hemen mükemmel
bir haritası İber Yarımadası’na ve İtalya’ya
ulaşmıştı
...

Mesela, Cava dilinde yazılmış 26 parçaharita içeren atlas gibi
...
Hint
Okyanusu’ndaki Portekizli denizciler, o bölgelerden Portekiz’e haritalar getirdiklerini ve
Arap denizciler elinde bulunan çok gelişmiş
pusulalar ve üst seviyede bir denizcilik bilimiyle karşılaştıklarını gizleme ihtiyacını duymamışlardır
...
yüzyılın ilk
yarısından itibaren Portekizlilerin ellerine
geçtiğine ilişkin çok açık bilgiler vermektedir
...

Avrupa’da Ptoleme Coğrafya’sının çevirisiyle ortaya çıkmış olan dünya haritası
çizimciliğindeki geriliğin hâlâ etkili olduğu
1550’li yıllarda, Portekizliler tarafından getirilen haritalar olumlu etkilerini göstermeye başladı
...
Sezgin, F
...
e
...
358-362
...
2; Sezgin, F
...
e
...
99-100
...
Böylece herkesi memnun edecek bu tarz başka haritalar çizilmesi mümkün
olabilecektir»
...
Bütün haritaların Arap tarzına göre
güneyin yukarıda oluşu bir yana, bunların
toponomik özellikleri ve enlem-boylam skalaları, Arap kökenli olduğunda hiç bir kuşkuya yer bırakmamaktadır209
...
1539 yılından itibaren kendini Ptoleme
haritalarının yayınlanmasına adayan bu
Venedikli mühendisin, birdenbire tamamen
farklı bir Asya çizimini tercih etmiş olması, kartografya tarihinde günümüze kadar
açıklanamamış bir fenomen olarak kalıyor
...
Bu haritayı, coğrafya konusunda çok büyük hizmeti
olan Jacobus Gastaldus, Arap kosmograf
Ebū el-Fidāʾ geleneğine göre [çizmiştir]
...
»
209 Sezgin, F
...
e
...
100-103
...
e
...
177-179
...
e
...
182
...
Bir haritanın genel şeklini verme
işinde Ebū el-Fidāʾ’nın kitabından alınan
koordinatların yeterli olup olmadığı ve de bu
koordinatların Gastaldi’nin haritası ile uzlaştırılabilir olup olmadığı sorusunu o elbette
kendi kendisine sormadı
...
yüzyılın sonlarından önceki bir zaman diliminden çıktığını ve sıfır meridyeninin Toledo’dan
28°30' batıya kaydırılmasıyla boylam derecesinin kısaltılmışlığının göz önünde bulundurulmadığını bilemezlerdi
...

Gastaldi’nin Asya haritasıyla aktardığı kartografik verilerin çağdaşlarında uyandırdığı
yankının ne denli şaşırtıcı olması gerektiği,
özellikle onun haritasının Venedik Senatosu
salonuna asılmakla büyük bir onur ve şöhret
kazanmasından 3 yıl sonra, onda tanınabilen
yerlerin, koordinatlarıyla birlikte çok kapsamlı çizelgelerinin yapılmış olduğu gerçeği
ile anlaşılabilir213
...
Bu, erken dönem Avrupa haritalarında
tektük ortaya çıkan ve Asya’nın kuzeydoğu
212 Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

213 a
...
, Cilt 11, s
...


122

G İ R İ Ş

kenarının Arap tarzındaki kartografik şekil,
bu tarihlerden itibaren çağdaş ve sonraki
dönem haritalarında genel bir geçerlilik
kazanmıştır
...

Bu çizim el-Meʾmūn haritasından kaynaklanmamaktadır
...
Daha önce saymış olduğum gerekçeleri214 tekrarlamaksızın sadece şunu vurguluyorum: Bu önemli yenilik el-İdrīsī döneminden (548/1154) önceye uzanmaktadır ve Asya
kartografyası gelişiminin bir parçası olarak
izleyen yüzyıllarda etkin bir şekilde devam
etmiştir215
...
Mercator’un ve A
...

Ortelius’un Asya haritasının sağ alt köşesinde
yaptığı açıklama ve Gastaldi’nin Asya haritasının Arap kökenine ilişkin soru 20
...
Portolan ve dünya haritalarının doğuşuna ilişkin Avrupa’da hakim
olan görüşler nedeniyle bu soruya, kartografya tarih yazıcılığının durumu, Arap-İslam kültür dünyası haritalarının yaptığı etkiyi dikkate
almaya imkan vermediği sürece, ikna edici bir
yanıt beklenemezdi
...
Halbuki bu, Avrupa
haritalarının temelini oluşturan veya o haritaları kaplayan derece ağları ile ilgili bütün
soruların anahtarı demekti218
...
Sezgin, F
...
e
...
119
...
e
...
108-109
...
e
...
80
...
e
...
104-107
...
e
...
108
...
Bu yeniliğin en büyük
etkisi Abraham Ortelius ve Gerhard Mercator
tarafından yapılan Asya haritalarıyla gerçekleşmiş görünüyor
...
Gastaldi haritasında görülen, Asya’nın
Akdeniz’in doğu taraflarıyla Hindistan’ın
güney ucu arasında yaklaşık 47° veya 48° lik
uzanımı, Ortelius hemen hemen hiç değiştirilmeden globular projeksiyonuna almıştır
...

Coğrafya tarihçileri, Gastaldi’nin Asya haritasına dayanarak ortaya çıkan dünya haritalarındaki derece ağlarında yapılan tashihleri
arasıra ve değişik tarzlarda yorumlamışlardır
...
yüzyıl
Avrupalı kartografların, Ptoleme adı altında tedavülde bulunan dünya haritalarının
temel boyutlarında yaptıkları düzeltmeler
ne çizelgelerden alınan ve daha iyi görünen
koordinatlar üzerine yapılmış, ne de bizzat
gerçekleştirmiş oldukları ölçümlerle elde
ettikleri koordinatlara dayanmaktadır
...
Benim şu ana kadar edindiğim bilgiye göre J
...
Bildiğimiz kadarıyla bu çabaların
219 Sezgin, F
...
e
...
111
...
e
...
116
...

Kepler’in çizeceğini bildirdiği, fakat gerçekleştiremediği harita, Nürnbergli arkadaşı
Ph
...
Onun haritasında, Hindistan’ın güney ucunun Akdeniz’in
batı kıyısından mesafesi, Akdeniz’in büyük
ekseninin boyutu, Afrika’nın doğu kıyısı
ile Sumatra’nın ekvatordaki batı kıyısı arasındaki mesafe gibi, Eski Dünyanın temel
boyutları, öncüleri olan Gastaldi, Ortelius ve
Mercator’un haritalarındaki boyutlarla benzerlik göstermektedir
...

Kepler bize oldukça heterojen coğrafi yer
çizelgesi bıraktı
...
Sonuç olarak
şunu görmekteyiz: Doğu Akdeniz havzası
onun çizelgesinde ve haritasında Ptoleme
de olduğu gibi 10° daha büyüktür, batı havzasının boylamı ise 10° lik bir küçültmeyle Arap-İslam kültür çevresinin en gelişmiş
haritalarıyla birebir örtüşmekte ve hemen
hemen gerçek değerlere ulaşmaktadır
...

1559-1561 tarihli Gastaldi haritalarının ardından, Avrupa’nın kuzey bölgeleri hariç, eski
dünyanın karakteristik parçalarının temel
boyutlarında ve kartografik formunda 17
...
Ufak değişiklikler dekoratif tarzdadır veya haritaların derece
ağında Afrika’nın batı kıyısının mekanik olarak oraya buraya itilip çekilmesinden ibaret
kalmıştır223
...
Sezgin, F
...
e
...
121-122
...
e
...
124
...
e
...
117
...
yüzyılın ortalarından hemen kısa bir süre önce,
Avrupa’da ortaya çıkan Asya haritaları yüksek
bir kalite kazanmaya başlamıştır
...
Bu bağlamda bence,
Adam Olearius (1599-1671) tarafından getirilen İran haritası bir tür kilometre taşı önemine sahiptir
...

22 Ekim 1636’dan 1 Ağustos 1639 yılına
kadar süren seyahatin notları, 1647 yılında harita ile birlikte yayınlandı224
...
Bu meslektaşları, «onun neden İran
topraklarının ve özellikle Hazar Denizi’nin
çiziminde, Ptoleme, Strabone ve Dionysio
Alexandrino gibi dünyaca ünlü coğrafyacılardan ayrıldığını anlamak istemiyorlardı»226
...

Olearius orada, bir Arap astronom ve teolog
ile dostluk kurma fırsatı bulmuştu
...

225 a
...
, s
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

226 Olearius: Vermehrte newe Beschreibung, a
...
, Vorrede
s
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

227 Sezgin, F
...
e
...
211
...
Olearius, haritaların bir
bölümünü kendi kitabına eklediğine işaret
ediyor228
...

Brügmann’ın, onu meşgul etmek için, İran ve
Türkiye haritalarını tek bir harita haline getirmekle görevlendirdiğini söylemektedir229
...
Derece ağının
sıfır meridyeni Toledo’nun 28°30' batısında
bulunmaktadır
...
/13
...
Bu bizde Merāġa Rasthanesi’nin
kurulmasından sonraki dönemden bir Arapİslam haritasının karakteri hakkında net bir
tasavvur oluşturmaktadır: Bunlar derece ağı
taşıyorlardı ve çok doğru haritalardı
...
Bu çok önemli
dokümanın kartografya tarihinde şimdiye dek
hak ettiği dikkati çekmemiş olması gerçekten
çok üzücüdür
...
Eğer
Olearius tarafından Avrupa’da tanıtılan İran
ve doğu Türkiye haritasını bir yana bırakacak
olursak, benim bildiğim kadarıyla Sanson,
Asya haritasını «el-İdrīsī’den ve diğer Arap
yazarlardan» oluşturduğunu ve Tatar ülkesinin tasvirini (Sibirya), seyahatnamelere
ve o dönemde hayatta bulunan farklı Arap
yazarlara dayanarak yapılan haritalardan kısmen aldığını en açık şekliyle dile getiren ilk
Avrupalı kartograf olarak kalmaktadır231
...
Bu izlenime
herşeyden önce, onun 1650, 1651, 1654, 1659
ve 1669232 tarihli haritaları birbirleriyle karşılaştırıldığında ulaşılır
...

Bu Asya haritasında, kendisinden beş yıl önce
tamamlanmış olan öncüsünün aksine ortaya çıkan yeniliklerden bir tanesi de, Kızıl
Deniz’in Avrupa haritalarında çoktan kaybolmuş olan ʿAḳabe körfeziyle birlikte çizilmesidir
...
y
...
434
...
e
...
434; Sezgin, F
...
e
...
400
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


231 Sezgin, F
...
e
...
117
...
e
...
167, 186, 187, 188, 189
...
e
...
120-121
...

Üç Sibirya ve Orta Asya gölü, muhtemelen
Baykal, Balḫaş ve Isık-Kul gölleri, bir arada
ilk defa bir Avrupa haritasında görülmektedir
...

Bu haritaların sadece coğrafya tarihi açısından değil, aynı zamanda toponomik ve topografik bir incelemeye tabi tutulması, Sanson’un
kesinlikle Arap-İslam kökenli eski bir haritayı model almış olması gerektiği tahmininde
bulundurmaktadır
...
/11
...
Burada
çok büyük bir ihtimalle, 6
...
yüzyıldan önce
Sibirya’da ikamet eden Kimak Türkleri haritacıları söz konusudur
...

Sanson’un önemli kartografik tasvirleriyle Avrupa coğrafyasına taşıdığı yeniliklere karşı büyük bir saygı duymakla beraber,
onun bir saray coğrafyacısı olarak eli altında
bulunan enlem ve boylam derecelerini yargılayacak kesin bir kritere sahip olduğuna
inanmıyorum
...

Sanson’dan sonra, Avrupa kartografya tarihinde, haritalar ile boylam ölçümleri arasında doğrudan bir bağlantı kurularak gerçek bir başarı sağlanmasına kadar yirmi yıl
geçti
...
Bu desteğin sağlayıcısı XIV
...
Rasathanenin direktörü Jean
Dominique Cassini (ö
...

İlk aşamada «çok daha büyük kara kütlelerinin proporsiyonal kısaltılması veya değiştirilmesiyle tüm dünya haritasını tashih etmeye» girişildi
...
Bu harita Cassini’nin oğlu Jacques tarafından 1694 veya 1696 yılında daha da düzeltilmiş olarak Planispère terrestre suivant les
nouvelles observations des astronomes adıyla
yayınlandı236
...

17
...
Bu projenin yürütülmesi uzunca
bir zamana gereksinim duydu ve belki de
bugüne değin tam sonlandırılabilmiş değildir
...
yüzyıl içlerine kadar, bazı durumlarda daha ileri tarihlerde bile, yeryüzünün
kartografik tasvirini tashih etmeye yönelik,
miras alınan haritaların boylam derecelerini proporsiyonal olarak kısaltma hedefi, en
azından Arap-İslam kültür çevresinde yapılmış en yeni model haritalar bağlamında, tatmin edici bir sonuca götürmedi
...
Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

235 a
...
, Cilt 11, s
...


236 Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...
168
...
e
...
141-143
...
Fakat eğer boylam farkları, Halep’le Semerkant veya Bağdat’la Delhi
arasında olduğu gibi, modern haritalardakilerle karşılaştırılacak olursa, ya hemen hemen
kesin doğru oldukları ya da dakikalarla ifade
edilebilecek ufak bazı sapmaların ortaya çıktığı görülür
...
Yine,
nesiller boyu yerinde yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen kıyı çizgilerinin ve ülkeler
çevrelerinin, çoğu durumda 20
...
Bu
bağlamda Sicilyalı arabist M
...

yüzyılın ortalarında kendi vatanının kartografik olarak kavranması çalışmalarının durumuna ilişkin söylediklerine kulak vermek hayli
bilgi vericidir
...

Amari kabul edilebilir bir Sicilya haritası
çizme çabasında, adanın el-İdrīsī’nin kitabında bulunan şimdiye kadarki tek küçük boylu
kopya olarak günümüze ulaşan parçaharitaya
ve kendi zamanının “en az yanlış” haritasının
çevre şekline dayanmış ve bu haritaya elİdrīsī’nin kitabındaki topografik niteliklerini
ve uzaklık verilerini taşımıştı239
...
H
...
: Carte comparée de la Sicile moderne avec la Sicile au XIIe siècle d’après Édrisi
et d’autres géographes arabes
...
Amari, Paris
1859, s
...
63-111, özellikle s
...
: a
...
, Cilt 11, s
...
Sezgin, F
...
e
...
26
...
H
...

Yapılan hesaplamada, el-İdrīsī’nin ulaştığı
1050 km
...

sonucuyla büyük ölçüde örtüşmekteydi240
...

Paris Rasathanesi astronomlarının, bazı
noktalarda yeniden gözden geçirilen dünya
haritasını, eski dünyanın bazı parçalarının
boylamda birkaç derece kısaltılması veya
batıya doğru mümkün olabildiğince kaydırılması yoluyla düzeltme teşebbüsünden sonra,
Paris Akademisi’nin genç üyesi Guillaume
Delisle (1675-1726), sonuçları coğrafya tarihinde “kartografya reformu” olarak nitelenecek faaliyeti devam ettirme ödevini üstlendi
...
Bildiğim
Arap-İslam haritaları ve koordinat çizelgeleri
ışığında, bir yan alanda, Delisle’in bu haritalara ne derece bağımlı kalmak zorunda
olduğu sorusunun ardına düştüm
...
Delisle’in bu bölge haritalarının bazıları
şaşırtıcı bir doğruluk göstermektedir
...
Kim bu haritaları daha yakından inceleyecek, Gastaldi’nin
ve ardıllarının ya da Delisle’in daha erken
dönem haritalarıyla karşılaştıracak olursa,
kendi kendine şu soruyu soracaktır: Nasıl
240 Sezgin, F
...
e
...
35
...
e
...
88
...
Ayrıca, bu İran haritasındaki yaklaşık 600 yerin -bunlar arasında
hiç de önemli olmayan köyler, termal sular,
kervansaraylar, köprüler, geçitler, kaleler vb
...
Bu durumda şu
soru kendiliğinden sorulur: Delisle, Paris’de
bulunan atölyesinde nasıl oldu da İran haritasındaki bu yüzlerce yerin ve kıyı çizgilerinin hemen hemen tam doğru coğrafi pozisyonlarını elde edebildi? Düşünülebilecek tek
şey şudur: 1724 yılında yayınlanan bu harita,
matematiksel coğrafya temelinde o bölgenin
yüzlerce yıldır yürütülen bir kartografyasının en yüksek noktasını yansıtan bir örneğe
dayanılarak sağlanmıştır
...
Bu harita
eski haritalarla olan apaşikar ortak noktalara
rağmen onlarla kıyas edilemeyecek zenginlikte bir içeriği, çok güçlü çapta genişletilmiş bir
derece ağını ortaya koymaktadır242
...
Sezgin, F
...
e
...
149-150
...
Bu karşılaştırmanın, üç yıl önce
yayınlanan kitabımda243 detaylı şekilde ortaya
koyduğum sonucu beni şu kanaate götürdü:
Delisle yerel bir İran haritasının derece ağını
ayrıca içeriğini enlem dereceleri şöyle dursun,
boylam derecelerini de, hiç bir proporsiyonal
kısaltmaya gitmeden olduğu gibi Fransızca
radaksiyona aktarmış olmalıdır
...
Çok büyük bir ihtimalle orijinal harita 16
...

Bu sonuç yine onun adını taşıyan Karadeniz244,
Hazar Denizi245, ve Kafkasya246 haritaları için
de geçerlidir
...
Yalnız Karadeniz haritası konusunda
şu belirtilmelidir: Delisle yer yer, bu haritayı, Jean-Baptiste Fabre tarafından Paris’e
getirilen ve İstanbul’da son derece değer
verilen el yazması bir haritayı örnek alarak
yaptığına bizzat işaret etmektedir247
...
Bu haritanın boylam ve enlem skalaları, Osmanlılar zamanında Karadeniz’in
çiziminde büyük bir doğruluğa ulaşıldığını
ispatlamaktadır ve yine Delisle’in haritasın243 Sezgin, F
...
e
...
413-423
...
e
...
433-468
...
e
...
468-508
...
e
...
424-433
...
: Détermination géographique de la situation

et de l’étendue des différentes parties de la terre, Histoire
de l’Académie Royale des Sciences année 1720 içerisinde
...
365-384, özellikle s
...
: a
...
, Cilt
10, s
...

248 Sezgin, F
...
e
...
234
...

17
...
yüzyıla geçiş aralığında,
kadim dünyanın eskimiş kartografik tasvirlerini daha doğru haritalarla değiştirmeye yönelik
çabalardan birisi olarak, –kendisinden daha
genç çağdaşı Chr
...

haritalarını tanıtmış olan» Hollandalı oryantalist Adrian Reland (1676-1718)’ın İran haritası anılmalıdır
...
Kendi ifadeleri göz önünde tutularak denilebilir ki, Reland’ın katkısı, eli altında
bulunan orijinal dilindeki bir haritayı –belki
bazı değişikliklerle– Latince’ye çevirmiş veya
Latince harflere aktarmış olmasından ibarettir
...
yüzyıldan 16
...
Reland’ın bu haritasının, Delisle’in İran
haritasına oranla, bu bölgenin kartografik
tasvirinin daha erken bir gelişim döneminde
ortaya çıktığı anlaşılıyor253
...
Baptist Homann (1163-1724)’ın
İran haritası254, şu durum için oldukça ilginç
bir örnektir: O dönemin derece ağı altında
249 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

250 Allgemeines Gelehrten-Lexicon
...
2002-2004
...
: a
...
, Cilt 12, s
...

252 Orijinal haliyle: Imperii persici delineatio ex scriptis
potissimum geographicis arabum et persarum tentata ab
Adriano Relando, krş
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

253 Sezgin, F
...
e
...
407
...
Olağanüstü üretici bir haritacı olan Homann, bizzat verdiği bilgilere
göre İran haritasını Olearius, Tavernier ve
Reland’ın eserlerini ve daha genç yazarları
göz önünde bulundurarak çizmiştir
...
Görünen o ki
bu ağ, Homann’ın değişik derece ağlı örnekleri kullanmasıyla doğmuştur
...
Daha önce defalarca dile
getirildiği üzere, bu derece ağı, el-Meʾmūn
coğrafyacılarının 3
...
yüzyılın ilk yarısında
yaptıkları dünya haritasının derece ağı karşısında, boylamda yaklaşık 10° lik bir tashihin yapıldığını göstermektedir
...
Buradan anlaşılır ki el-Meʾmūn
haritasında ve Homann haritasında adı geçen
önemli noktalar arasındaki boylam farkları
aynıdır
...
Böylece el-Meʾmūn
coğrafyacılarının haritasındaki yaklaşık 53°
254 Sezgin, F
...
e
...
216
...
e
...
407 ff
...
e
...
205
...
Bundan çıkan sonuç,
Homann’ın ne Akdeniz’in Arap-İslam kültür
çevresinde 44° ye indirgenen boylamından ne
de 1700’den itibaren Fransız astronomların
ulaştıkları 42° lik tashihten haberi vardır
...

Homann’ın Olearius’un haritasını kendi İran
haritası için model olarak kullandığına ilişkin
daha önceki tahminimden ayrılarak, bugün
şu izlenime sahip bulunuyorum: Yaklaşık 40
yıl boyunca Türkiye’yi, İran’ı ve Hindistan’ı
gezen Fransız bilgini Jean-Baptiste Tavernier
(1605-1689) tarafından Avrupa’da erişilebilir
kılınan İran haritası Homann’ın temel modeli
olmuştur
...

Homann’ın İran haritası, bana göre, genel
olarak Olearius ve Reland’ın haritalarıyla
karşılaştırıldığında bir gerilemedir ve sadece
Hazar Denizi’ni –muhtemelen Tavernier’nin
aracılığıyla – dikkat çekici, daha iyi bir formda bize iletmektedir, fakat çok kısa bir süre
sonra, hatta birkaç yıl gibi kısa bir süre içerisinde Türkçe’ye çevirilecek ve 1141/1729
yılında İstanbul’da bu versiyonuyla basılacak
kadar büyük bir şöhrete kavuşmuştur260
...
Sezgin, F
...
e
...
410-411
...
390
...
Sezgin, F
...
e
...
409
...
e
...
217
...
Emmanuel Bowen (1738’den
sonra)262 ve James Rennel (1793)263 gibi Batılı
bazı coğrafyacılar ve kartograflar ise bu haritayı yerli bir Hint-Osmanlı-Türk haritası diye
tanıyarak kullanmışlardır
...
yüzyıldan itibaren çok büyük gelişmeler kaydetmesinden
sonra, 1732 yılında bir Osmanlı haritacısının
Transoksanya ile birlikte Hazar Denizi’nin
doğu kıyısı ve buralara bağlı bölgelerin haritasını, hiç çekinmeden Avrupalı bir haritacının
atlasından alması, bunu yaparken o kartografik çizimin geçip giden yüzyıllar boyunca İslam dünyasında yapılmış ve işlenmiş
modellere dayandığı konusunda hiçbir bilginin olmaması, kartografya tarihinin en dikkate değer olaylarından birisidir
...
Osmanlılar, Avrupalılar
tarafından son yüzyıllarda yapılan haritaların
hangi zayıf noktalarının olduğuna hükmedecek durumda değillerdi ve Avrupalıların Orta,
Kuzey ve Kuzeydoğu Asya konusunda sahip
oldukları bilgilerin hâlâ büyük eksikler içerdiğini ve bu çalışmalarında önceden olduğu gibi
261 Sezgin, F
...
e
...
411-412; Cilt 12, s
...

262 Map of Turky, Little Tartary, and the Countries between

the Euxine and Caspian Seas isimli haritasının sol kenarında bulunan lejanttan öğrendiğimiz kadarıyla (Bkz
...
: a
...
, Cilt 12, s
...
Sezgin, F
...
e
...
455-456)
...

Sezgin, F
...
e
...
618)
...

İki Kuzey Asya haritası Homann’ın İran haritasının ortaya çıktığı sırada Arap-İslam kültür
dairesinden Avrupa’ya ulaştı ve Fransızca’ya
çevirilerek yayıldı
...
Bu iki harita da Ebū elĠāzī Bahādur Ḫān (1012-1074/1603-1663)’ın
Türk soyuna ve boylarına dair kaleme aldığı
kitabının265 bir parçası olarak Türkistan’dan
Tobolsk’a yollarını bulmuşlardı
...
1676)’in dikkatini çekmişti
...
Bu kişi,
eseri Özbek delegelerden almış ve onlara ait
dokümanlar içerisinde muhafaza etmişti266
...
Kitabın ünü
Avrupalı coğrafyacılar çevresinde o kadar
hızlı ve genişleyerek yayılmıştı ki, Almanca
çeviri, Strahlenberg’in 1715-1718 yılları arasından Almanca redaksiyonda ilettiği haritalarla birlikte anonim bir Fransızca çeviride

1726’da yayınlandı267
...

Bu haritanın Almanca redaksiyonuna ilişkin
açıklamaları, kısmen muğlak kısmen de yanıltıcıdır, bunun sonucu olarak okuyucu olayın
gerçek bilgisine sahip olamamaktadır
...

İki haritanın daha eski olanı Moğol istilası
döneminde yapılan Kuzey Asya tasviri olarak nitelendirilmektedir ve Fransızca çeviride şu başlığı taşımaktadır: Carte de l’Asie
Septentrionale Dans l’Estat où Elle s’est
trouvée du temps de la grande Invasion
des Tartares dans l’Asie Meridionale sous
la Conduite de Zingis-Chan pour servir à
l’Histoire Genéalogique des Tatares269
...
Her iki harita da derece ağı taşımaktadır ve böylelikle Arap-İslam kökenli
oldukları konusunda bize ve de derece ağlarının coğrafi yer çizelgeleriyle karşılaştırılması suretiyle tarihlendirme konusunda çok
sağlam bir dayanak kazanmamıza yardımcı
olmaktadır
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

265 Fransızca çeviri Histoire généalogique

des Tatares, 2
Cilt, Leiden 1726; Fransızca çeviriyle birlikte metin Baron
Desmaisons tarafından yayınlanmıştır, Histoire des Mogols et des Tatares, 2 Cilt, Petersburg 1871, 1874 (Tekrarbasım: Islamic Geography serisi Cilt 225-226)
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


267 Sezgin, F
...
e
...
378
...
e
...
380
...
e
...
173
...
e
...
201
...
Araştırmalar bizi
o haritalardan eski olanını 7
...
veya 8
...

yüzyıl, yeni olanını ise 10
...
yüzyıl olarak
tarihlendirmeye götürmektedir
...
Bu geç dönem
gelişim evresinde, el-İdrīsī haritasında çok
kabaca ortaya konulan göllerin ve ırmakların
Kuzey Okyanus’a ulaştığı noktaların enlem ve
boylamları bu iki haritamızda gerçeğe yakın
değerlere yaklaşmıştır
...
Bu iki
önemli su havzası, enlemleri, boylamları ve
birbirlerine olan mesafeleriyle derece ağında hemen hemen gerçekliğe uygun boyutlar
kazanmıştır
...
Asya kartografyası bağlamında ayrıntılı bir şekilde ele aldığım272 bu iki haritadan
daha eski olanı 13
...
yüzyılın eseri olarak
Akdeniz’in, Afrika’nın yarımada yapısının,
Güney Asya’nın ve Hint Okyanusu’nun kar271 Sezgin, F
...
e
...
396
...
e
...
376-396
...
İkinci haritaya
gelince, bütün yeni unsurlarıyla 16
...

Bu iki Kuzey ve Orta Asya haritalarına dair
mülahazalarımı, Arap-İslam coğrafya tarihi
alanında kendisine önemli çalışmalar borçlu
olduğumuz büyük Rus arabist W
...
yüzyılın
ilk yarısındaki kartografik tasvirine ilişkin
bir görüşüyle bitiriyorum
...
Arap
coğrafyacılarının bazı eserleri XVII
...
Buna rağmen Arapların Hazar
Denizi’ne, Aral Gölü’ne, Seyhun ve Ceyhun'a
dair aktardıkları detaylı ve kesin haberler
Avrupa bilimine hiç bir etkide bulunmamıştır
...
Yüzyılda Ruslar’dan
öğrendi
...
Bahsi geçen bölgenin
273 von

Voth, H
...
Jahrhundert
...
Nach dem russischen Original übersetzt, Leipzig 1910, Bkz
...

VI-VII (Tekrarbasım: Islamic Geography serisi Cilt 100,
s
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


132

G İ R İ Ş

coğrafi ve fiziki şartlarına ilişkin daha ayrıntılı
haberler Rusya’da XVIII
...

Delisle’in 1723 tarihli haritasında Aral Gölü
ilk defa bu adıyla anıldı, her ne kadar Yunan
Basilios Batatzes bu göl hakkındaki ilk haberi
Avrupa’ya kendisinin getirdiğini ve bu yolla
1732 yılında Londra’da büyük bir sansasyon
uyandırdığını iddia etmiş olsa bile
...
yüzyılın haritaları ispatlamaktadır ki, bu bölgenin coğrafi ve fiziki şartları
hakkında hâlâ çok açık olmayan bir tasavvur
bulunmaktadır ve Yunan coğrafyacıların iddialarının kurtarılabilecek kadarını kurtarmaya
girişilmiştir
...

Bu bilgilerin ve zengin açıklamaların iki noktasında, bugünkü daha uygun koşullar sayesinde, Barthold’dan daha farklı görüşlere ulaşıyorum
...
İkinci nokta: Hazar Denizi veya Aral
Gölü bağlamında şimdiye kadar Rus bilginlerin 18
...
yüzyıl Avrupalı ve bu arada Rus kartograflarınca,
Arap-İslam coğrafyacılarının çalışmalarının
yeniden tanınmaları olduğu gerçeği ortaya
çıkıyor
...
İslam kartografyasının
ürünleri Avrupalı kartograflara, değişik geli-

şim basamaklarını temsil eden zaman dilimlerinden ulaşmıştır
...
Hazar Denizi’nin
daha eski ve daha doğru tasvirleri 16
...

17
...
yüzyılda Jean Chardin, Melchisédec
Thévenot, Jean-Baptiste Tavernier, François
Pétis de la Croix ve aynı adı taşıyan oğlu,
François Bernier, Jean-Baptiste Fabre,
William Kirkpatrick veya James Rennel gibi
seyyah bilginler tarafından Avrupa’ya getirilen haritaları ayrıntılı olarak incelemek yerine, Avrupalı haritacıların ellerine geçen harita materyalini ve koordinat çizelgelerini olabildiğince iyi bir şekilde kullanma çabalarını
gösteren çok yatkın iki örnekle yetiniyorum
...
Buradan
anlaşıldığına göre o, değişik modellerden
biraraya getirdiği haritası için 1729 yılında
İstanbul’da basılan Doğu Anadolu ve İran
haritasının ve diğer haritaların yanı sıra şu
haritaları kullanmıştır: Karadeniz kıyılarının Asow Boğazından Tuna’nın kuzeydeki
dökülme noktasına kadar çizimini bir Türk
haritasından almıştır,
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

275 a
...
, Cilt 10, s
...
225
...
Hemen hemen birbiriyle birleşik gösterilen Van ve Urmiye (Lake Shahi)
göllerini G
...
Bowen faydalandığı bazı
çağdaş haritaları da sayıyor
...
Bunlar bir dizi
yerin, kendisinin daha yaşlı ve genç çağdaşlarının gözlem sonuçları olarak verdiği veya İbn
Yūnus, el-Baṭṭānī, Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī gibi
coğrafyacıların Arap çizelgelerinden alınmış enlem dereceleridir
...
Böyle yapmasının
sebebi muhtemelen, Arap çizelgelerin değişik
sıfır meridyenlerini nasıl kullanacağını bilmemesidir278
...
Bu
harita279 d’Anville’in sunumuna göre Kızıl
Deniz’i kuzeyden Jeddah (Cidde)’a kadar
tasvir etmektedir
...
: a
...
, Cilt 12, s
...
Söz konusu olan eser
şudur: Relation de divers voyages curieux, qui n’ont point
esté publiés et qu’on a traduits ou tirés des originaux des
voyageurs français, espagnols, allemands, portugais, anglais, hollandais, persans, arabes et d’autres Orientaux,
le tout enrichi de figures et de cartes géographiques, Paris
1663-1667
...
: a
...
, Cilt 12, s
...

278 Bkz
...
e
...
455-457
...
e
...
317, kuzey tarafı
...
276
...
Burada anılmaya
değer nokta, d’Anville’in, Süveyş ve ʿAḳabe
körfezlerinin tasvirini bu Türk haritasından aldığına işaret etmesidir
...
Yani d’Anville 18
...
Dolayısıyla, Avrupa
kartografyasında bu hatayı tashih etmek
için asgari yarım yüzyıllık bir zamana ihtiyaç
duyulmuş olması bizi şaşırtmamalıdır282
...
yüzyılın coğrafyacılarının en önemli iki
şahsı D’Anville ve İngiliz James Rennel
(1742-1830), Arap-İslam öncülerinin başarılarına karşı büyük bir saygı duymuşlar ve
onları layıkıyla övmüşlerdir
...
Kaynakları ve
model alınan haritaları dile getirmek kartografya tarihi içerisinde âdet değildir
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

282 a
...
, Cilt 11, s
...

283 Essais sur l’histoire de la géographie

ou sur son origine, ses progrès et son état actuel, Paris 1755, s
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


134

G İ R İ Ş

eski bir kusurunu ayıplaması aydınlatıcıdır: «Türkiye’nin Asya’daki bölgesine ve
İran devletine gelince, gerçekten d’Anville
tarafından bu ülkeler hakkında Asya haritasının ilk bölümünde sunulan yeni bilgileri sağlayan asıl orijinalleri görmek isterdik
...
Bu orijinallerin sunduğu topografi ancak, yerinde çizilmiş olup, aktardıkları bilgiler bizim
için çok fayda sağlayacak parçaharitalardan
sağlanabilir
...
Bu gerçekleştirilirken de, daha çok ön çalışma karakteri
taşıyan veya olayları süjeye göre değil, yazılı ürünleri temel alarak açıklamaya çalışan
bugüne kadarki araştırmalardan hareket edildi
...


ki Pazar yerlerinde her iki kültür mensuplarının kişisel temasları yoluyla gerçekleşmiştir
...
Silvester lakabıyla
papa seçilecek olan Aurillaclı Gerbert (d
...
1003)’e öncü rolü tanınmaktadır
...

Arap rakamları, biri 976 diğeri 992 tarihinde
İspanya eyaletinde kopyalanan iki el yazmasında ortaya çıkmaktadır
...
Ayrıca
Gerbert’in bize ulaşan bir mektubundan, onun
manastır başpapazı Aurillaclı Gerald’dan
Joseph Sapien (veya Hispanus) adlı şahsın De
multiplicatione et divisione numerorum isimli
risalesini temin etmesini286 rica ettiği ortaya
çıkmaktadır
...

Bir başka örnek olarak: 10
...
Bu usturlabın kâşifi ve daha önceki sahibi Marcel

1) Müslüman İspanya Üzerinden Giden Yol
Kuşkusuz en eski ve en bilinen yol, 711 yılı
fethi sonrası 20 yıl içerisinde büyük bir bölümü Arap egemenliğine giren İber Yarımadası
yoludur
...

Bu konuyla uğraşının erken bir evresinde
şu görüşe ulaşılmıştı: Hıristiyan Avrupa’nın
Arap-İslam bilimleriyle olan ilk tanışıklığı, 10
...


Weissenborn, H
...
Beiträge zur Kenntnis
der Mathematik des Mittelalters, Berlin 1888; aynı yazar:
Geschichte der Einführung der jetzigen Ziffern in Europa
durch Gerbert, Berlin 1892
...
van de Vyver, A
...
) de traités arabes sur l’astrolabe, 1er Congrès
International de Géographie Historique içerisinde
...
Mémoires, Paris ve Brüksel 1931, s
...
286 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 90, s
...
400)
...
: Gerberti opera mathematica, Berlin 1899
(Tekrarbasım: Hildesheim 1963), s
...

287 van de Vyver, A
...
y
...
286-288 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 90, s
...


G İ R İ Ş

Destombes yazı karakterine dayanarak onu
«karolingien» olarak nitelemiştir ve usturlabın ön tarafında ve iç diskinde288 Latin alfabesine göre verilen rakamlarda Arap İspanya’sı
dışında Arap rakamlarıyla erken dönem tanışıklığını bulmaktadır
...
Gerbert’e de
bir usturlap izafe edilmiştir (Katalog II, s
...

Günümüze ulaşan De mensura astrolabii veya
De utilitatibus astrolabii ve Geometria isimli eserler Gerbert’in adını taşımaktadır
...
Arabistik bakış
açılı kapsamlı bir çalışma ise hâlâ eksiktir
...

Weissenborn 1888 yılında şu kanaate ulaşmıştı: «Ölçüm metotları ve ölçüm araçları, sözde
Gerbert geometrisinin ikinci bölümünde sergilendiği üzere, Araplardan gelmektedir»289
...


288

Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et
l’origine de nos chiffres arabes, Archives internationales
d’histoire des sciences (Paris) 15/1962/3-45, özellikle s
...
401-447, özellikle s
...

Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof
...
655-672
...
Beiträge zur Kenntnis der Mathematik des
Mittelalters, a
...
, s
...
: Geodätische
Meßinstrumente und Meßmethoden bei Gerbert und bei
den Arabern, Archiv für Mathematik und Physik içerisinde (Greifswald) 3
...
316
(Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 87, s
...


135

Würschmidt290 geodetik araçlara yönelik
araştırmasında (1912) ayrıca şu sonuca ulaşmıştır: «Gerbert geometrisinde ele alınan
problemlerin çoğu genellikle aynı formda ve
aynı yardımcı araçlarla aynı dönemde yaşamış
Arap bilginler tarafından çözülmüştür; hatta
Arap bilginler daha karmaşık bir dizi problem tartışmışlardır, Gerbert geometrisinde
ise sadece basit yardımcı araçlarla ve en kısa
bir zamanda yürütülebilecek problemler bir
araya getirilmiştir
...
Elbette
bu eser, Arapça bir orijinalin doğrudan bir
Latince çevirisi değildir, daha ziyade, belki de
kendi döneminde Arapça bir usturlap eserinin Latince çevirisi temelinde doğmuş görünüyor
...
Latince usturlap eserinin yazarının çizelgeyi kendisinin mi
içine yerleştirdiği yoksa çevirmenin Arapça
olan aslında mı bu çizelgeyi bulduğuna dair
kesin hüküm veremesek de el-Meʾmūn coğrafyasının ve koordinat çizelgesinin oldukça
erken bir dönemde İber Yarımadası’na ulaşmış olması gerektiğine ilişkin tek işaret bu
değildir
...
: Geodätische Messinstrumente, a
...
, s
...
362)
291 Bkz
...
Scienza, storia e mito
...
619-638
...
Lupitus’a ait risalenin bir kopyası
Gerbert veya onun adını taşıyan risalenin
yazarı tarafından kullanıldığı sanılmaktadır292
...
M
...
Bu usturlap eserinin gerçek karakteri hakkındaki bilgileri Paul
Kunitzsch’in al-Khwārizmī as a Source for
the Sentetie astrolabii294 adlı on beş yıl önce
yayınlanan bir makalesi sayesinde öğrenmekteyiz
...
Mūsā el-Ḫārizmī295 (Halife elMeʾmūn, dön
...
Bundan
çıkan sonuç şudur: Sententie üç bölümdür;
kısa bir giriş, usturlabın tarifi ve usturlabın kullanımına dair birer bölüm
...
Terminolojisinden anlaşıldığı kadarıyla ikinci bölüm çok belirgin Arap
etkileri taşımaktadır
...
Lattin, Harriet Pratt: Lupitus Barchinonensis,
Speculum
...
) 7/1932/58-64, özellikle s
...

293 Assaig d’història de les idees físiques i mathemàtiques
a la Catalunya medieval, Cilt 1, Barcelona 1931 (=Estudis
Universitaris Catalans
...
275293
...
S
...

227-236
...
Sezgin, F
...
e
...
228-241; Cilt 6, s
...


ri içermektedir296
...
Zira ona kelimesi kelimesine çeviri zor gelmiştir veya kendisini
risalenin müstakil yazarı olarak göstermek
istemiştir
...
Ayrıca ebced
sayılarını Latin harfleriyle değil, olduğu gibi
yani Arap harfleriyle ara yerleştirme diskine
ve ana diskin arka yüzüne taşımaktadır
...

el-Ḫārizmī’ye ait risalenin içeriğini hiç de
dürüst olmayan bir tarzda aktaran bu eser
her ne kadar, Latin yazınında bu konuya
ilişkin Arapça eserlerin içeriğini ulaşılabilir
kılan türün tek eseri değilse de, 11
...
yüzyıla kadar297 Avrupa
usturlap literatürünü derinden etkilemiştir
...
Gerbert’in kendisinin mi yoksa öğrecilerinden veya taraftarlarından birsinin mi bu
metni yazdığı sorusu hâlâ yanıtlanmamıştır
...

Uyarlamaların ve taklitlerin İspanya dışında
kuzeye doğru gidiş yolu daha 11
...

Taklit tarzının bilinen en eski numunesi De mensura astrolabii isimli eserdir ve
Reichenaulu Hermann olarak da bilinen
296 Kunitzsch, P
...
y
...
231-232
...
e
...
233
...
Millás: Assaig d’història…, a
...
,

vd
...
: al-Khwārizmī, a
...
, s
...


s
...
Diğer özelliklerin dışında bu
eserde ilginç olan husus, yedi iklim çizelgesi ve şehirlerin doğudan batıya sıralanışıyla
el-Ferġānī’nin elkitabının henüz Latince’ye
çevirilmeden önce de bilindiğinin ipuçlarını vermesidir300
...

Lupitus ve Gerbert yukarıda adı geçen eserlerin gerçek yazarları olmasalar da veya bu
çok sorunlu bir konu bile olsa, bu eserlerin
İslam bilimlerinin, Arap İspanya ile buraya
sınır ülkeler arasındaki 8
...
Bu süreci
A
...
yüzyılın sonu ve 11
...
yüzyılda cilalama
ve daha uygun bir formla sunuldu
...
756-777; Kren, Claudia: Hermann the Lame, Dictionary of Scientific Biography içerisinde, Cilt 6, New York 1972, s
...

300 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

301 Les premières traductions, a
...
, 289 (Tekrarbasım: a
...
,
s
...


137

Abaküs denilen hesap tahtasının bu devirde
bilindiği ihtimali çok zayıftır
...

Arap-İslam bilimlerinin Ortaçağ Hıristiyan
Avrupa’sında bu acemice ve hiç de dürüst
olmayan alınış tarzının bilim tarihi açısından
önemi ve Arap İspanya’dan gelen bilimsel
mirasa karşı artan ilgi konusundaki önemli
bir işareti şu örnekte görebiliriz: Piskopos
Chartresli Fulbert303 (yaklaşık 975-1029) daha
önceden oluşturulan usturlap metinlerinden
28 Arapça terim için bir lügatçe304 oluşturmuştur
...
Büyük çeviri dalgası ilk olarak 12
...
11
...

1054)’un faaliyet ve etkilerinden sonra, yüzyılın sonuna doğru Malvernli Walcher adını
tekrar duymaktayız
...
yüzyılda Arap astronomisinin ve matematiğinin ulaştığı Lothring bölgesindendir
...
: Les étapes du développement philosophique du Haut Moyen-Age, Revue Belge de Philologie
et d’Histoire içerisinde (Brüksel) 8/1929/425-452
...
Manitius, M
...
y
...
682-694
...
ve Behrends, F
...
Louis, Mo
...
Kunitzsch, P
...
481-482; aynı yazar: Das Arabische als
Vermittler und Anreger europäischer Wissenschaftssprache, Berichte zur Wissenschaftsgeschichte (Weinheim)
17/1994/145-152, özellikle s
...


138

G İ R İ Ş

de bunu 1092 yılında bir usturlap yardımıyla
yaptığı gözlem sayesinde başarmıştır305
...
yüzyılın ikinci yarısında
Constantinus Africanus tarafından gerçekleştirilen ve çok büyük önemi haiz Arap tıbbının -daha önce bahsettiğimiz üzere- giriş
mahiyetindeki eserlerini burada bir kenara
bırakıyoruz
...

Muhtemelen daha 9
...

yüzyılın ikinci yarısında başlayan resepsiyonundan sonra –ki bu resepsiyon sürecinin 11
...
yüzyıl, Arapça’dan
Latince’ye ve İbranice’ye büyük bir çeviri
dalgasını beraberinde getirdi
...

Robert Grosseteste (ö
...
1292) ile birlikte o, resepsiyon ve özümseme sürecinin en önemli üç İngiliz bilgininden
biridir
...

Birçok çevirisi ve kendi eserleri yoluyla
Bathlı Adelard Avrupa’ya herşeyden önce

305 Bkz
...
H
...
114-117; Schipperges, H
...
y
...
149-150; Kunitzsch, P
...
y
...

483; Sezgin, F
...
e
...
214-215; daha fazla ayrıntı için bkz
...
An English scientist and
Arabist of the early twelfth century içerisinde, ed
...
87-118, özellikle s
...


yeni bir astronomi ve matematik taşıdı
...
Aḥmed el-Mecritī (ö
...
Mūsā
el-Ḫārizmī’nin Zīc306 adlı eserinin çevirisiyle o, çağdaşlarına Arap astronomisinin, bu
alanın asimile edilmiş hem teorik hem de
pratik Hint ve Yunan eserlerinin temelinde artık kendine özgü çizgiler taşıyan bir
elkitabından faydalanma imkanını sağlamıştı
...
Raymond Mercier307, Latin
dünyasının böyle bir eser için hayli hazırlıksız
olduğunu, bu yüzden de özümseme sürecinin oldukça yavaş ilerlediğini söylemekte
haklı olabilir, ama Avrupalılar, Arapça’dan
çeviriler yoluyla kazandıkları matematik ve
astronomi bilgilerini bizzat kendi güçleriyle
yaratmak zorunda kalmış olsalardı bunun ne
kadar uzun süreceğini düşünmemiz gerekir
...

Bilimler tarihinin 12
...
92/711 yılında Araplar tarafından alınan
bu şehir zaman içerisinde yüksek seviyeli
bir bilim merkezi haline geldi
...
Sezgin, F
...
e
...
142
...
y
...
87
...
Şehrin düşmesinden sonra gelişen bilimsel faaliyetleri
Valentin Rose308 1874 yılında bütün Avrupa
için “doctrina Arabum”un (Arap düşüncesinin) tarlası» olarak nitelemektedir
...
yüzyılın ilk yarısında hayrete düşürücü büyüklükte çeviri çalışmaları gerçekleşmiştir
...
Bu bağlamda, 12
...
Bunun tam tersine Mozarablar (yani araplaşmış Hıristiyan
İspanyollar) «Müslüman fatihlerin idaresinde
12
...
«Böylelikle onlar, her
ne kadar bazı açılardan, özellikle de dilsel
uyum yoluyla asimile olmasını bilmiş olmalarına rağmen kendi başlarına bir halk olarak
kalmışlardır»310
...
327 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
63, s
...
171)
...
Festschrift für Jakob Jud içerisinde, Cenevre 1942 (Romanica Helvetica Cilt 20), s
...
627; Schipperges, H
...
Jahrhundert, Centaurus içerisinde
(Kopenhagen) 4/1955-56/325-350, özellikle s
...

310 Schipperges, H
...
Jahrhundert, a
...
, s
...
Volumen preliminar, Madrid 1930, s
...


139

Johannes Hispalensis tarafından çevirilen
eserlerin listesi bize o dönemdeki çabaların
büyüklüğü hakkında bir tasavvur verebilir
...
Bunlardan
birisi de el-Ferġānī’nin (3
...
yüzyılın ilk
yarısı) astronomi elkitabıdır
...
yüzyıla kadar
defalarca yapılan çevirileri sayesinde Avrupa
astronomları arasında büyük popülarite
kazanan bir diğer astronomik eser hizmete sunulmuş bulunuyordu
...

1141-1147 yılları arasında, İspanya’da yaşayan bir İngiliz Chesterli Robert (Robertus
Castrensis, Retinensis vd
...
Yaptığı
önemli işlerden birisi olarak Muḥammed b
...
Böylelikle algebra
(cebir) kavramını ve bununla ilgili matematiksel işlemleri Hıristiyan Avrupa’ya sokan
ilk kişidir314
...
Die europäischen Übersetzungen
aus dem Arabischen bis Mitte des 17
...
40-50; Sarton, G
...
2, part 1, s
...

312 Bkz
...
H
...
y
...
120-123; Sarton,
G
...
, a
...
, vol
...
175-177
...
Sezgin, F
...
e
...
240
...
Haskins, C
...
: Studies…, a
...
, s
...


140

G İ R İ Ş

kullanımı da ona aittir315
...

Bu dönemde Hıristiyan İspanya’da Latince’ye
çevirilen önemli eserlerden birisi de
Muḥammed b
...
Sinān el-Battānī317
(ö
...
Tivolili
Plato (1134-1145 yılları arasında Barselona’da
yaşadı) ve bir kez de Chesterli Robert tarafından çevirilen bu eser – son çeviri bize ulaşmamıştır– yoluyla Latin dünyası el-Ḫārizmī ve
el-Ferġānī’nin biraz önce bahsi geçen eserlerine ilaveten, İslam dünyasında daha erken
bir devirde astronomi alanında geliştirilmiş
bir dizi işlem ve fikir öğrendi
...
yüzyılın ilk yarısında Arapça’dan
Latince’ye çevirilen eserlere dair bu kısa
genel bakıştan sonra, sadece çeviriler yoluyla
değil, ayrıca oluşturdukları kendi derlemeleriyle Arap-İslam bilimlerinin özümsenmesine yönelik katkıda bulunan dönemin bazı
bilginleri de dile getirilmelidir
...
Onun,
astrolojik konulu bazı kitapları ve yukarıda
adı geçen Ebū el-Ḳāsım Mesleme b
...
398/1007)’nin Ptoleme’nin planisfer [bir kürenin üzerinde bulunan verilerin
izdüşürümü] üzerindeki şerhinin318 çevirileri
yanında kendisinin yazdığı ileri sürülen bazı
kitapları319 ve De essentiis başlıklı, Chesterli

315

Bkz
...
: Introduction
...
y
...
2, part 1, s
...

316 a
...
, s
...

317 Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...

318 a
...
, Cilt 5, s
...
ve Lorch, Richard:
Maslama’s notes on Ptolemy’s Planisphaerium and related
texts, Münich 1994
...
Haskins, C
...
: Studies…, a
...
, s
...
:
Introduction
...
y
...
2, part 1, s
...


Robert’e ithaf ettiği kendine ait bir eseri
bilinmektedir
...

Liber cursuum planetarum adlı 1139-1140 yılları arasında tamamladığı eseriyle bu tarz bir
başka derlemeci olan Marsilyalı Raymond’la
karşılaşmaktayız
...
el-Battānī’nin yanı sıra
Toledo çizelgelerine ve kendisini taklitçisi gördüğü ez-Zerḳālī’nin Kanon (el-Ḳānūn)’una
dayanmıştır
...
Böylece o, bir
Arap çizelgesine Avrupa’da yayılma imkanı
sağlayan ilk kişilerden biri, belki de ilk kişidir321
...

Burada bir de Abraham bar Ḥiyya veya
Savasorda (Arapça ṣāḥib eş-şurṭa, yani emniyet amiri) diye bilinen, 11
...
O doğrudan doğruya kendi
Latince çevirileriyle değil, daha çok, birçok
Arapça kaynağın kendi sunumuyla içeriklerini aktardığı İbranice kitaplarıyla etkide bulunmuştur
...
: Die Assimilation

der arabischen
Medizin, a
...
, s
...
S
...
Burnett, A group of
Arabic-Latin translators working in Northern Spain in
the mid-12th century, Journal of the Royal Asiatic Society
içerisinde (Londra) 1977-1978, s
...
A critical edition with translation
and commentary by Ch
...

321 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...

322 Bkz
...
: Le système du monde, a
...
, Cilt 3, s
...


G İ R İ Ş

dir323
...
Ḥibbur
ha-Meşiḥa ve-ha-Tişboret isimli eserinde
Arap cebri, geometrisi ve trigonometrisinin
önemli bir bölümünü yüksek bir seviyede
ortaya koymaktadır
...

Çeviri etkinlikleri çoğunlukla 1150-1200 yılları arasında gerçekleşen sonraki dönem çevirmenlerinden Dominicus Gundissalinus’u
özümsemenin ilk temsilcisi olarak görebiliriz
...
Johannes Hispalensis ile birlikte İbn
Sīnā’nın eseri olarak tedavüle sürdüğü ve
yüzlerce yıl bu şekilde kabul edilen De celo
et mundo isimli risale bağlamında Manuel
Alonso Alonso327, bu eserin gerçek yazarının

323 Sarton, G
...
, a
...
, vol
...
206
...
Vernet, Juan: Die spanisch-arabische Kultur

in
Orient und Okzident, Zürich ve Münih 1984, s
...

325 Sarton, G
...
, a
...
, vol
...
207; Levey, Martin: Abraham bar Ḥiyya ha-Nasi, Dictionary of
Scientific Biography içerisinde, Cilt 1, New York 1970, s
...

326 Bkz
...
G
...
61-80, özellikle s
...
G
...
271-290, özellikle
281); aynı yazar: The Jewish dept to Arabic writers on music, Islamic Culture içerisinde (Haydarabad) 15/1941/5963), özellikle s
...
y
...
535-539,
özellikle s
...

327 Ḥunain traducido al latín por Ibn Dāwūd y Domingo

141

Ḥuneyn b
...
260/873) olduğunu
ispatlamıştır
...
339/950)’nin İḥṣā el-ʿUlūm’undan kopya
edilmiştir
...

Çok değerli bir çalışmasında Ludwig Baur330
Gundissalinus’un De divisione philosophiae
adlı kitabının kaynaklarını araştırarak şu tespitte bulunmuştur: Daha çok erken dönemlerde bunun el-Fārābī’nin bir eseri olabileceği
tahmininde bulunulmuştur
...
Baur bu kitabı
[Gundissalinus’un] bir «serbest derleme» olarak nitelemektedir332
...
Ben bu tarz yazınsal faaliyet ile Eski ve Orta Çağ’ı Yeni Çağ’dan
ayıran bilginin ve öğreti ödevinin felsefi anlayışı arasında çok sıkı bir bağlantı düşünülmesi gerektiğine inanıyorum»
...
: Die Assimilation der arabischen Medizin, a
...
, s
...

328 Sezgin, F
...
e
...
247-256
...
e
...
298-300
...
: Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophiæ, Münster 1903 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Cilt 4, Heft 2-3)
...
e
...
160
...
e
...
161
...
Tüm bilimsel ilgi,
hedefi olarak gördüğü hakikat üzerine yoğunlaşmaktır, mutlak kesinliğe sahip hakikatin
bulunmasına çalışılmaktadır
...

Bu açıklama genel olarak Latin yazarlar için,
bir dereceye kadar da eski Yunanlar için
geçerli olabilir; fakat bu yargıdan Arap-İslam
kültür dairesini müstesna tutmak gerekir
...
Gerçi bu, Arapİslam kültüründe de aşırmacılığın olmadığı
veya bütün yazarların bu genel kurala uydukları anlamına gelmez
...

Baur335 ayrıca, Gundissalinus’un «birçok
Arap yazar üzerine inşa edilen» De divisione philosophiae isimli eserinin peşine,
«muhtemelen XIII
...
: Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophiæ, a
...
, s
...

334 Ayrıca bkz
...
1-38; aynı yazar: Des Dominicus Gundissalinus Schrift von dem Hervorgange der
Welt (De processione mundi), a
...
, Cilt 24, Heft 3, 1925, s
...
J
...
Muckle with an introduction of Etienne Gilson,
Mediaeval Studies içerisinde (Londra) 2/1940/23-103;
Sarton, G
...
, a
...
, vol
...
172-173;
Kren, Claudia: Gundissalinus, Dictionary of Scientific Biography içerisinde, Cilt 5, New York 1972, s
...

335 Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophiæ,
a
...
, s
...


olması gereken bir ikinci eserin» katıldığını
tespit etmekte: «Bu eser Michaël Scotus’un
Divisio philosophiæ isimli eseridir» demektedir
...

Arapça kaynaklarla ve içerikleriyle olan bu
ilişki tarzı, Arap-İslam bilimlerinin Avrupa’da
resepsiyonu ve özümsenmesi tarihinde sadece Gundissalinus’da karşılaştığımız bir bilimtarihsel fenomen değildir
...
Historiyografyaya düşen, arabistik
araştırmaların katkısıyla Avrupa bilim tarihinin geleneksel tasavvurunu, özellikle 11
...
yüzyıllar arasındaki dönemde, verilere
dayanarak yeniden gözden geçirmektir
...
yüzyılda, daha 10
...
Cremonalı Gerhard adıyla bağlantılı önemli gelişim belki de uzunca bir süre, sağlam temellendirilmiş bir açıklamayı bekleyen
bilim tarihsel bir fenomen olarak kalacaktır
...

Arap-İslam kültürüne ait eserlerin kuşkusuz
bu en büyük Latince çevirmeninin hayatı hakkında hemen hemen hiçbir şey bilmemekteyiz
...
Ölümünden
kısa bir süre sonra konulara göre düzenlenen
çeviri eserleri listesi336 71 başlık içermekte-

336 Ed
...
Bunlardan 20 tanesi dialetica (mantık ve
geometri) 12 tanesi astrologia (astronomi,
astroloji), 11 tanesi phylosophyia ve 28 tanesi
fisica (tıp ve diğer doğa bilimleri) konuludur
...
Rıḍvān (ö
...

Ayrıca, daha önce G
...
Sarton, Cremonalı
Gerhard’ın yaptığı ileri sürülen bir çok çevirinin ilk baskısının onun adını taşımadığına
dikkat çekmektedir
...

Yetişkin iken Toledo’ya gitmiş ve ilk olarak orada Arapça öğrenmiş olan bir İtalyan
için, çok değişik alanlardaki bilimsel eserleri
Arapça’dan Latince’ye çevirme görevi kolay
bir şey olmasa gerek
...
Onların filolojik
ve terminolojik zorluklarda ne dereceye kadar
yardımcı olabildikleri ise oldukça kuşkuludur
...
Bu dili Toledo’da öğrenecekti
...
»
Dil bilen Toledolu yardımcılar sorunu bağlamında, bir müddet Toledo’da ikamet etmiş
olan Morleyli Daniel (12
...
Philosophia isimli eserinde, Toledolu Gerardus’un Almagest çevirisinde Galippus (Ġālib) isimli bir Mozarabdan
yararlandığını yazmaktadır339
...
Bu listenin, ölümünden sonra yapılmış
olması bir yana, onun yaptığı ileri sürülen
çevirilerin el yazmaları genelde onun adını
vermemekte, birkaç istisna hariç, çevirmen
olarak anmamaktadır
...
388-391 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 79, s
...
10-13); Rose,
V
...
y
...
334
(Tekrarbasım: a
...
, s
...
: Die kurze «Vita»
und das Verzeichnis der Arbeiten Gerhards von Cremona,
Archiv für Geschichte der Medizin içerisinde (Leipzig)
8/1914-15/73-82
...
Sezgin, F
...
e
...
81
...
P
...
71-84, özellikle s
...

339 Bkz
...
:Ptolemæus und die Schule von Toledo,
a
...
, s
...
y
...
H
...
15, 126-127; Kunitzsch, Paul: Der
Almagest
...
85-86
...
Orada kaydedilen eserlerin sayısı tek bir çevirmen için çok büyük
görünmekte ve ele alınan alanların genişliği, ilk
olarak 30 yaşlarında Cremona’dan Toledo’ya
gelip yerleşen bir kimsenin, dâhi bir bilgin
bile olsa bu kadar çok eseri Latince’ye çevirmiş olabileceğine inanmayı güçleştirmektedir
...
Mūsā
el-Ḫārizmī’nin Cebir’i, el-Ferġānī’nin astronomi elkitabı gibi daha önce birçok kez tercüme edilen eserlerin isimlerinin de burada kaydedilmiş olmasıdır
...
Bunlara hacimli
ve gerçekten çok önemli bazı eserler dahildir; Hippokrates ve Galen’in eserlerinin yanı
sıra Ptoleme’nin Almagest’i, İbn Sīnā’nın elḲānūn fī eṭ-Ṭıbb’ı ve ez-Zehrāvī’nin et-Taṣrīf
li-men ʿAcize ʿan et-Taṣnīf isimli eserinin
cerrahi bölümü gibi
...
Bir araştırmacının
tahminine341 göre bu çevirmen Carinthialı
Hermann (Hermannus Dalmata) olabilir
...


Kunitzsch, P
...
y
...
71
...
Lemay, R
...
1150 A
...
), La diffusione delle scienze islamiche nel
medio evo europeo
...
428-484
...
P
...

Gerçek çevirmenin kim olduğu sorusunu bir
kenara bıraksak da, şu bulgu yine de varlığını korumakta: Cremonalı Gerhard’ın yaptığı
ileri sürülen çeviriler listesinde, Toledo’da
Arapça’dan çevirilmiş olan 71 kadar eserin adı
bulunmaktadır
...
Bunlar bir bütün olarak değerlendirildiğinde Arap-İslam bilimlerinin şimdiye kadar 12
...
Avrupa’da bilimlerin gelişiminde
bu sürecin önemi şimdiye dek tinsel bilimler
historiyografyasında gerçekliğe uygun olarak
ortaya konulmamıştır
...
Bu anlatım dikkate alındığında, 9
...
: Gerard’s translation of astronomical tex-

ts, a
...
, s
...


343 Schipperges,

dizin, a
...
, s
...


H
...
Unutmamak gerekir ki,
Akdeniz’in bu büyük ve merkezi adasının, 9
...

Sicilya üzerindeki Arap egemenliğinin sona
ermesiyle geçen iki buçuk asrın oluşturduğu yeni düşünce ve kültür, önemini hemen
yitirmemişti
...

Roger (yönetimi 1130-1154)’in idaresinde
Araplar hâlâ nüfusun büyük bir bölümünü
oluşturuyorlardı345
...
Sicilya’nın
Müslüman idaresi tarafından tutulan kadastro kayıtları yeni dönemde de Arapça olarak
tutuluyordu»346
...
II
...

«Roger’ın Palermo ve çevresinde sahip olduğu saraylar ve parklar, Arap zevkinden etkilenmiştir ve kısmen Arap mimari eserlerinin
ve tesislerinin kalıntılarından yapılmıştır
...

344 Literatür için bkz
...
New Edition, Cilt 9, Leiden 1997, s
...
Schack, Dietlind: Die Araber im
Reich Rogers II
...

345 Schack, Dietlind: Die Araber im Reich Rogers II
...
y
...
195
...
e
...
195
...
e
...
195
...
e
...
196
...
Roger İslam
dünyasının teknolojisinden ve orada yürütülen bilimlerden çok büyük ölçüde ilhamlar
almıştır
...

Bu saatten günümüze 87 cm
...
eninde beyaz mermer tabakası kalmıştır
...
Arapça, Yunanca
ve Latince yazılmış yazıtta349 II
...
E
...
yılında bir alet
imal ettirdi»
...
Bunda bir kız figürü
saat başlarını göstermek için bir bilyeyi metal
bir çanağın içine atmaktadır351
...
Amari, M
...
39
...

V), Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietät (Erlangen) 37/1905/392-455, özellikle s
...
109-172, özellikle s
...

351 Bkz
...
Muḥammed el-Ḳazvīnī: Āsār elBilād ve-Aḫbār el-ʿİbād, Göttingen 1848 (Tekrarbasım:
Islamic Geography serisi Cilt 198, Frankfurt 1994) s
...
: Bibliotheca arabo-sicula, Leipzig 1857 (Tekrarbasım: Islamic Geography serisi Cilt 153, Frankfurt
1994), Arapça metin s
...
: Auszüge
aus arabischen Enzyklopädien und Anderes, a
...
, s
...
y
...
130-131)
...
Roger’ın direktifiyle gerçekleşmiştir
...
Sicilya’daki
daha eski çevirilerin bilinmemesinin sebebi,
muhakkak ki ada halkının büyük bir bölümünün buranın Hıristiyanlarca geri alınmasına
dek Arapça biliyor olmalarında yatmaktadır
...
Roger büyük hizmette bulunmuştur
...
Bunlar, eş-Şerīf elİdrīsī’nin Nuzhet el-Müştāḳ fī İḫtirāḳ el-Āfāḳ
adlı coğrafya kitabı ve büyük bir gümüş diskin üzerine kazınan dünya haritasıdır
...
yüzyıla kadar Avrupa’da kayda
değer bir ilgi görmemiş olmasıdır
...
yüzyıla kadar çok derinden etkilemiş görünüyor
...
yüzyılın bitiminden itibaren tamamen yeni bir
ilişki içinde olunan komşu kültür dairesinin
kültür ve bilim miraslarının resepsiyon ve
özümsenmesinde bir kuluçka devrinin emareleri olarak görülebilirler
...
: Die europäischen Übersetzungen
aus dem Arabischen, a
...
, s
...
H
...
171; Sarton, G
...
, a
...
, vol
...
346; L’optique
de Claude Ptolémée dans la version latine d’après l’arabe
de l’émir Eugène de Sicile, ed
...
Lejeune, Leiden 1989
...
yüzyılın sonlarına doğru bütün
kültür mirasıyla, tarihi ve bilimsel eserleri ve
başarılarıyla Hıristiyan-Latin kültürünün egemenliğine geçmesi, bilim tarihinin en önemli
tesadüflerindendir
...

Alfons Toledo’yu aldı, 1091 yılında I
...
Diğer yandan
1099 dan 1291 yılına kadar, Suriye’nin büyük
bir bölümü ki bunların arasında Antakya
ile Kudüs arasındaki kültür merkezleri de
bulunmaktadır, fasılalarla birlikte yaklaşık
200 yıllığına, literatürde Doğu Latinleri olarak da isimlendirilen Latin Haçlılar’ın eline
geçti
...
10
...
Doğu
Latinleri kendi açılarından, hem Avrupa kültür merkezlerinde edinilen bilgileri kendilerine mal etme, hem de, Arap-İslam kültür merkezleriyle 200 yıl süren temasları esnasında
orada bulunan fakat çok yeni katkılar olmaları nedeniyle İspanya üzerinden Avrupa’ya
ulaşamamış kaynaklara ve yapılan başarılı
işleri tanıma imkânı buldular
...

yüzyıldan beri sürdürülen ulaşılabilir, genellikle klasik eserlerin çevirilme süreci -bu
süreç 150 ila 200 yıl boyunca hayli genişlemişti- İtalya’ya varma yolu buldu
...
Steinschneider353, Ch
...
Haskins354 ve H
...
: Die europäischen Übersetzungen
aus dem Arabischen, a
...

354 Haskins, C
...
: Studies in the history of mediaeval science, New York 1924, s
...


G İ R İ Ş

Schipperges’in355 çalışmaları sayesinde bilinmektedir
...
Arap-İslam bilimlerinin teori ve pratikte zirve noktasına ulaştığı
12
...
yüzyılda Doğu Latinleri sayesinde
Akdeniz üzerinden geçen Güney İtalya ile
İslam dünyası merkezleri arasında bir köprü
oluştu
...
Savaşlar yoluyla sık sık aksamış olsa da yeni ilişkiler altında eskisiyle yenisiyle fakat hâlâ bilinmeyen, bilimsel ve teknik
araç-gereçleri, silahları veya belirli kurumları
hakkında doğrudan doğruya ve başarılmış
kitap çevirileri yerine, içeriklerini Arapça
bilen Hıristiyan hocalardan öğrenme imkanı
doğdu
...

Bu olgunun kısa sunumuyla, Arap bilimleri resepsiyonunun büyük ölçüde Haçlı
Seferleri yoluyla gerçekleşen temasların bir
sonucu olarak meydana geldiği yönündeki
18
...
yüzyılda birçok kişi tarafından
kabul gören “felaket teorisi”ni bilmediğim
izlenimi uyanmamalıdır356
...
: Die Assimilation der arabischen Medizin, a
...
, s
...

356 Bkz
...
: Ideologie und Historiographie
des Arabismus, a
...
, s
...


147

oldukları bilgileri doğrudan doğruya tanıma
ve Avrupa’ya aktarma imkânına sahip oldular
...
Muḥammed elḲazvīnī (d
...
682/1283)
bize şunu rivayet ediyor: «el-Melik el-Kāmil
zamanında Frenkler Suriye’ye çözümünü
istedikleri bazı sorular yolladılar
...
Suriyeli bilginler tıp ve felsefeyle ilgili
soruları kendileri çözdüler, matematikle ilgili
olanları ise çözemediler
...
ʿÖmer el-Ebherī’ye yolladı
...
el-Ebherī problemi üstad
İbn Yūnus’a [Kemāleddīn, ö
...
Problem şuydu: Verilen bir yayın
kirişini dışarı çekelim ve uzatalım, uzantısı
üzerine yayın yüzeyiyle eşit olan bir kare çizilebilsin
...

357 el-Ḳazvīnī: Āsār el-Bilād ve-Aḫbār el-ʿİbād, a
...
, s
...
Suter’den alınmıştır: Beiträge zu den Beziehungen Kaiser Friedrichs II
...

Friedrich (dönemi 1212-1250)’dir, muhatab
ise 626/1292 yılında bir uzlaşma sonrasında
Kudüs’ü Friedrich’e terkeden Eyyubi sultanı
Nāṣireddīn Muḥammed el-Melik el-Kāmil
(d
...
Friedrich’in böyle
zor matematiksel bir probleme nasıl ulaştığı
sorusunu bir tarafa bırakarak başka bir örnek
veriyorum:
II
...
Soruların bir kısmını bir fıkıhçı olan
Mısırlı Şihābeddīn Aḥmed b
...
684/1285) doğa bilimsel başka sorularla
birlikte Kitāb el-İstibṣār fī-mā Tudrikuhu elEbṣār isimli bu konuya ayrılmış bir risalede
muhafaza etmiştir358
...
Friedrich tarafından
sorulmuş sorulardan bazıları şunlardır:
«1) Kürek, mızrak vb
...
Suter: Beiträge zur Geschichte der Mathematik
bei den Griechen un den Arabern içerisinde, ed
...
Frank,
Erlangen 1922, s
...
3 (Tekrarbasım: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 77, s
...
309)
...
Wiedemann, E
...
Jahrhundert in Ägypten, Eder
...
Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 2,
s
...
153-160); aynı yazar: Fragen aus dem
Gebiet der Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II
...
Wiedemann,
Gesammelte Schriften, Cilt 2, s
...
173-175);
Sayılı, Aydın M
...
176-186)
...

Üçüncü örnek olarak II
...
II
...
630-640/1232-1242)’e yöneltmiştir
...
İbrāhīm İbn Sebʿīn360
(613,614?-668,669?/1216-1270) bu soruları
yanıtlamakla görevlendirildi
...
Kimse bunun onun görüşü olduğu konusunda kuşku duymadı
...

359 E
...
,
dem Hohenstaufen, a
...
, s
...
y
...
790 ve Natural Sciences serisi, a
...
, s
...

360 Brockelmann, C
...
465, Suppl
...

844
...
Grabmann, Martin: Kaiser Friedrich II
...
Grabmann: Mittelalterliches Geistesleben
...
Tinsel bakımdan zengin bu
atmosfere II
...

Geçen son on yılda «Doğu Latinler»in
Filistin’deki varlıklarının bilimsel yanını
inceleyen birçok liyakatlı denemenin özel
bilimsel toplantılarda yapılmış olması362 ger-

lungen zur Geschichte der Scholastik und Mystik içerisinde, Cilt 2, München 1936, s
...
130-131
(Tekrarbasım: Islamic Philosophy serisi, Cilt 80, s
...
302-303)
...
Friedrich’in felsefi sorularına
ilişkin, Islamic Philosophy serisi, Cilt 80’de (Ibn Sabʿīn and
his philosophical correspondence with the Emperor Frederick II, Frankfurt 1999) bulunan diğer çalışmalar şunlardır:
Amari, Michele: Questions philosophiques adressées aux
savants musulmans par l’empereur Frédéric II, Journal
asiatique (Paris), 5ème série 1/1853/240-274; Mehren,
August Ferdinand: Correspondance du philosophe soufi
Ibn Sabʿîn Abd oul-Haqq avec l’empereur Frédéric II de
Hohenstaufen, publiée d’après le manuscrit de la Bibliothèque Bodléienne, contentant l’analyse générale de cette
correspondance et la traduction du quatrième traité sur
l’immortalité de l’âme, Journal asiatique (Paris), 7 ème
série 14/1879/341-454; Ibn Sabʿîn: Correspondance philosophique avec l’empereur Frédéric II de Hohenstaufen,
Cilt 1: Texte arabe publié par Şerafettin Yaltkaya
...
Nouvelles études nord-africaines et
orientales içerisinde, Cilt 2, Paris 1928, s
...
Las , Miscelanea de estudios árabes y hebraicos (Granada) 4/1954/31-64
...
Maya Shatzmiller, Leiden 1993; Occident et Proche-Orient: Contacts scientifiques au temps des Croisades
...
Isabella Draelants, Anne Tihon, Baudouin von
den Abeele, Louvain 2000
...
Daha önceleri
tercih edilen, Haçlılar’ın Arap-İslam kültür
bölgesi bilimlerinin ve tekniğinin resepsiyonu
sürecinde kayda değer bir rolü olmadığını
savunan görüşe karşın çok önemli ilerlemeler kaydedildi
...
Eğer
Raymond Mercier363 zengin içerikli çalışmasında, Haçlılar’ın, “matematiksel astronomi”
bilgilerinin alınmasının aracıları olarak görülemeyeceği kanaatine ulaşmış ise, bu bulgu
astronomik kitapların çevirileri anlamında
anlaşılmalıdır
...
Böylece Doğu Latinlerini
birçok yönden aletlerin, el araç ve gereçlerinin, silahların veya ilaçların imalinde ve kullanımında aracılar olarak nitelendirebiliriz
...
Haçlı
seferlerinin astronomi alanındaki olumlu yanlarından birisi olarak mesela, II
...
Muḥammed el-Melik el-Eşref’den,
d
...
«II
...
y
...
325-342, özellikle
s
...


150

G İ R İ Ş

zevk duyuyordu»364
...

Friedrich Venosa’da muhafaza ediyordu
...

Bence gelecekteki bilimler historiografyasının en ivedi ödevlerinden birisi, burada
bahsi geçen bağlantı yoluyla Arap kültüründen Avrupa’ya ulaşan araç-gereçler ve teknoloji konusunu araştırmaktır
...

Bunlardan birisi, Yunanların ve Romalıların
da çok basit halini bildikleri arbaletin (tataroku) çarklı tipidir
...

Bu tür tatar okunun 647/1249 yılında Mısır’ın
Manṣūra kentinde Haçlılara karşı kullanılmış
olduğu belgelenmiştir (Katalog V, 94)
...
Friedrich’in
636/1239 yılında Accon (ʿAkkā) şehrine yelken açan bir kaptanı, satın almakla görevlendirdiği tres bonas balistas de torno et de
duobus pedibus bu tip bir tatar okudur
...
Bu
Arap-İslam kültür çevresinde 13
...
Bu
364 Bkz
...
Baskı Berlin 1931, Cilt 1, s
...
69
...

Yine çok büyük bir ihtimalle ateşli silahlar bilgisi Arap-İslam kültür dünyasından
Avrupa’ya 13
...
yüzyıl başında geldi
...

Muhtemelen pusulanın belirli bir tipi de
Avrupa’ya bu yoldan getirilmiştir
...
Petrus Peregrinus 1269 yılı
Lucera kuşatmasında çok büyük bir ihtimalle hazır bulunmuştu
...
Friedrich 1223 yılında Sicilyalı
Arap yakın koruyucularını yerleştirmişti365
...
Onun tarafından dile getirilen,
fizikal magnetizm, atalet kanunu vb
...

Bu, Petrus Peregrinus tarafından tarif edilen
pusula türleri için de geçerlidir (Katalog III,
59 vd
...
Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus von Maricourt, sein Leben und seine Schriften (ein Beitrag zur
Roger Baco-Forschung), Archivum Franciscanum Historicum (Florenz) 4/1911/436-455, 633-643, 5/1912/22-40,
özellikle s
...

366 Bkz
...
y
...
643;

G İ R İ Ş

biliminin ileri seviyede geliştirilmiş pusulası da 15
...
Cenevizli
Christoph Kolombus’un ilk coğrafi keşif seyahatinde bu tür bir pusulayı yanında taşıdığı
bilinmektedir368
...
İllustrasyonlu eserlerden
etkilenmek için bunların metinlerinin anlaşılması her zaman zorunlu değildi
...
Conrad Kyeser (1405), Mariano Taccola
(1433), Leonardo da Vinci (1519), Georgius
Agricola (1556), Agostino Ramelli (1588)
ve Fausto Veranzio (1615) gibi yazarların
illustrasyonlu Latince ve İtalyanca eserlerinin
yer yer yaptığım konsültasyonunda, Arapça
kaynaklardan geniş çapta etkilenmiş olmaları
gerektiği kanaatine ulaştım
...
Friedrich II
...
1997, s
...

367 Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

368 a
...
, Cilt 11, s
...
79 vd
...
Bunlar
Antakyalı Stephanus (12
...
1250)’dur
...
el-ʿAbbās el-Mecūsī (ö
...
/10
...
Çok büyük
bir olasılıkla Stephanus ilk olarak Antakya’da
orijinalini gördüğünde Liber pantegni’nin
Constantinus Africanus’un telifi olmadığını
fark etmişti369
...
Bu astronomi kitabında, bir Arap öncüsünü, ismini zikretmese de, takip ettiğini söylemekten çekinmemektedir
...


369 Bkz
...
: Die

Assimilation der arabischen
Medizin, a
...
, s
...
Talbot, Ch
...
: Dictionary of
Scientific Biography içerisinde, Cilt 13, New York 1976,
s
...
Actes du colloques de Louvain-laNeuve, 24 et 25 mars 1997 içerisinde, ed
...
Draelants, A
...
van den Abeele, [Turnhout:] Brepols 2000,
s
...
6
...
H
...
98-103; Burnett, Charles: Antioch
as a link between Arabic and Latin culture in the twelfth
and thirteenth centuries, a
...
, s
...

371 Bkz
...
: De la scolastique à l’histoire par le
truchement de la philologie: itinéraire d’un médiéviste en-

152

G İ R İ Ş

12
...

Pisalı Leonardo Fibonacci373, Antakyalı
Theodorus ile birlikte Kayser II
...

1192 yılından beri Bugia (Bicāye, bugünkü
Cezair’de)’da bulunan Pisa ticaret kolonisi başkanının oğlu olarak Arap bilginlerle
temasa geçmek için ya babasının eşliğinde ya da yalnız başına Mısır’a, Suriye’ye,
Yunanistan’a, Sicilya’ya Güney Fransa’ya
seyahat imkanı bulmuştu
...
Bunlar konularında Latince yazılan ilk eserler olmasalar da
canlılıkları ve çok yönlülükleriyle kendilerini göstermektedir
...

Hiç kuşku yok ki onun kullandığı kaynaklar
Arapça eserlerin çevirileridir
...
Arap matematiğinin resepsiyonu ve özümsenmesi tarihindeki yeri, Arapça

tre Europe et Islam, La diffusşone delle scienze islamiche
nel medio evo europeo
...
399535, özellikle 471-472; Burnett, Ch
...
y
...
13
372 Burnett, Ch
...
y
...
18-19
...
Vogel, Kurt: Dictionary of Scientific Biography
içerisinde, Cilt 4, New York 1971, s
...


kaynaklarının konu ve malzemelerini, –kendinden problemler eklediği ihtimali inkar
edilememekle beraber– hayrete düşürücü
bir ahenkte kompoze ederek Latin okuyucuya taşımasında görülebilir
...
Sunumunun yüksek kalitesi aritmetik ve onluk değer sistemi
temelindeki cebirle alakalıdır
...

1202 yılında sayılarla paydaları ayıran kesir
çizgisi ilk olarak onda görülüyor
...
ʿAbdullāh b ʿAyyāš el-Ḫāṣṣār375 (6
...

yüzyıl)’da kendini gösteriyor376
...
Leonardo’nun özel durumunu Raymond

374 Bkz
...
P
...
351
...
Suter, H
...
197-198
...
seri, 2/1901/12-40, özellikle 19 (Tekrarbasım: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 77, s
...
P
...
366
...
yüzyılın Latin dünyası
o kadar çok avantajlı durumda bulunmuyordu
...
Onların
oralarda Arapça veya İbranice konuşulan
dünyada yaşayan matematikçilerle çok az
temasta olmaları gerekiyor
...
yüzyılda Pisa'lı
Leonardo (Fibonacci) bir istisna gibi görünüyor; o bizim anlayışımıza göre Müslüman
Kuzey Afrika’da Bicaye (Cezair)’de matematikle uğraşan toplulukla temas halindeydi
...
12
...
yüzyıla kadar Latin
bilimler tarihi, geniş çapta bir kitaptan öğrenme mücadelesidir
...
»
Arap-İslam bilimlerinin Sicilya ve İtalya
yoluyla resepsiyonuna katkıda bulunmuş
bilginlerden üçüncüsü olarak Antakyalı
Theodorus anılacaktır
...
Friedrich’in hizmetinde bulunan bir Hıristiyan Araptır
...
1286) farklı din
mensubu bilginlerin bir arada yaşama ve
çalışmalarının canlı bir tablosunu aktaran
ve İslam dünyasındaki bu temel bilginlik özelliğinin Haçlılar’ın hakimiyetinde de
devam ettiğini gösteren ilginç bir sunum-

377 East

s
...


and West contrasted in scientific astronomy, a
...
,

153

da bulunmaktadır
...

Daha sonra Musul’a gitti ve Kemāleddīn
b
...
Sonra Antakya’ya döndü, fakat daha
fazla bilgiye burada ulaşamayacağını anladı
...
Yūnus’a
tekrar gitti ve orada bilgisini derinleştirdi
...
Sultan Alaaddin
Keykubat (d
...

Böylece Ermenistan’a gitti ve Kral Ḥātim380
(I
...
Fakat buradaki ortamı hoş
bulmadı ve bu yüzden, Frank imparatorunun
orada bulunan elçisiyle birlikte onun yanına
gitti
...

Arap bilimlerindeki sağlam temelli bilgisiyle bu çok yönlü bilginin II
...
Haklı olarak
onun, Kayser’in el-Melik el-Kāmil’e veya

378 Taʾrīḫ

Muḫtaṣar ed-Duvel, Ed
...

477-478
...
:Beiträge zu den Beziehungen Kaiser Friedrichs II
...
y
...
8 (Tekrarbasım: a
...
, s
...
İngilizce çevisirisi, Burnett,
Ch
...
Atti del XXXI Convegno storico
internazionale, Todi, 9-12 ottobre 1994, Spoleto 1995, s
...
228-229
...
Burnett, Ch
...
y
...
232
...
Bu bağlamda Pisalı
Leonardo’nun Theodorus’la matematiksel problemler hakkında yazışmış olmaları
manidardır
...
Bu problemi
Leonardo Liber quadratorum isimli eserinde
çözdü»381
...
Onun
Kayser için bir şahincilik kitabını Latince’ye
çevirdiğini bilmekteyiz
...
Arapça
orijinalinin (ki bugüne kadar bulunamamıştır), çeyrek yüzyıl sonra X
...
Kayser’in bu ve diğer kaynaklar yanında
kendi tecrübelerine dayanarak ve kendi ifadesiyle «büyük bir masrafla» sarayına getirttiği Arap şahincilerin de etkisiyle De arte
venandi cum avibus384 («Kuşlarla Avlanma

Sanatına Dair») adlı zarif bir eseri kaleme
almış olması şaşırtıcı değildir
...
Yaklaşık 130 yıl önce Herman
Usener385 Arapça ve Farsça eserlerin Avrupa
kütüphanelerindeki Bizans tercümelerine
dikkat çekmişti386
...
Mesela bir fabl koleksiyonu olan Kelīle
ve Dimne’nin Symeon Seth387 (11
...
Muḳaffaʿ (ö
...
İbrāhīm İbn el-Cezzār388 (ö
...

Uzun bir fasıladan sonra Arap-İslam bilimlerinin Bizans’ta bilinmesine ilişkin soru,
özellikle Otto Neugebauer’in bir Vatikan el
yazmasında bir astronomi kitabının Yunanca
çevirisinde gezegenlerin çifte ek yörüngele-

381 Suter, H
...
, a
...
, s
...
y
...
314)
...
Cilt 1: Glessgen, Martin-Dietrich: Edition der neapolitanischen und der toskanischen Version mit
philologischem Kommentar, Tübingen 1996 (Zeitschrift
für romanische Philologie, Beiheft 269); Krş
...
: a
...
, s
...

383 Muḥammed b
...
ʿÖmer İbn el-Bāzyār (3
...

yüzyıl, Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...
154,
329); İspanyolca çeviri: Libro de los animales que cazan,
ed
...
M
...
: a
...
,
s
...

384 Birçok edisyonu ve tıpkıbasımı vardır, en eski edisyonu,
Willemsen, Carl Arnold: Friderici Romanorum Imperatoris Secundi De arte venandi cum avibus, 2 Cilt, Leipzig
1942; Tıpkıbasım Graz 1969, esere yapılmış yorumlardan
oluşan cilt, Willemsen, C
...
: Kaiser Friedrich der Zweite,
Über die Kunst mit Vögeln zu jagen, Frankfurt 1970
...

386 Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...

387 Bkz
...
Baskı, Münih 1897 (Tekrarbasım:
Newe York 1970) s
...
: Introduction…, a
...
,
Cilt 1, s
...

388 Bkz
...
: a
...
, Cilt 3, s
...

389 Bkz
...
1-38, özellikle s
...


G İ R İ Ş

rinin modelini bulmasından sonra390, bilim
tarihçilerinin dikkatini çekti
...

Otto Neugebauer’in392 ve E
...
Kennedy’nin393
ön çalışmalarının ardından, sonraki dönem
araştırmacıları, İslam astronomisinin en yeni
gezegen teorileri hakkında, ilgili Arapça ve
özellikle Farsça kitapların Bizans versiyonları üzerinden Avrupa’ya ulaştıkları kanaatine varmışlardır
...

1976 yılına kadar kazanılmış sonuçları ortaya koymaya yönelik bir denemesinde Mogenet394 kendine şu soruyu sormaktadır: 9
...
yüzyıllar arasında Bizanslıların
Arap astronomisine karşı tutumunda ne

390 Bkz
...
: Planetary

theory in the medieval Near East and its transmission to Europe, Oriente
e Occidente in medioevo: filosofia e scienze
...
595-604, özellikle s
...

391 Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...

392 Studies in Byzantine astronomical terminology, Philadelphia 1960 (Transaction of the American Philosophical
Society, Cilt 50, Kısım 2)
...

394 L’influence de l’astronomie arabe à Byzance de XIVe
siècle, Colloques d’histoires des sciences I (1972) et II
(1973) içerisinde
...
45
...
yüzyıldan 13
...
yüzyıldan 14
...

İkinci evre bilimsel alanda, Arap-İslam bilimleriyle temasın kesin bir rol oynadığı bir tür
Rönesans’ın meydana geldiğini düşünüyorlar395
...
Mogenet’nin ardılı Anne Tihon ilk evredeki astronomik ve
astrolojik uğraşıların karakterleştirmesinde,
iki akımdan bahsederek belirli tarzda bir
ayrımsayıcı bakış açısına ulaşmıştır
...
İkinci akımın belirleyici özelliği ise,
İslam astronomisinde oluşturulan çizelgelerin alınmasıdır397
...
Bu
çalışmanın anonim yazarı, Ptoleme astronomisiyle «yenilerin» (νεώτεροι) astronomisi arasında -ki bundan Arap astronomlarını kasdetmektedir- bir karşılaştırma girişiminde bulunmaktadır399
...
e
...

396 a
...
, 48 vd
...
y
...
313-324, özellikle s
...

398 Mogenet, J
...
Gr
...

399 Tihon, Anne: L’astronomie byzantine (du Ve au XVe
siècle), Byzantion içerisinde (Brüksel) 51/1981/603-624,
özellikle s
...


156

G İ R İ Ş

ki bir kimsenin çizelgelerini kullanmaktadır
...

el-Aʿlem el-Baġdādī400 (ö
...

En eski ikinci kanıt 1072 yılındandır
...
3
...
yüzyılın sonu)’in
Zīc adlı eserinden, Aḥmed b
...
/11
...
Mūsā elḪārizmī404 (3
...
yüzyılın ilk yarısı)’nin Zīc’ine
yazdığı şerhden ve Arapça astrolojik bir kitaptan405 derlenmiş olan Yunanca anonim bir
kompilasyondur
...

Konumuz için hayli aydınlatıcı olan 12
...
Gr
...

Geneli itibariyle astrolojik içerikli bu kompilasyonda yaklaşık 20 Arap, Hint ve sahteHint yazarın adı geçmektedir408
...
Lebbān
ve ʿAlī b
...
Bu kompilasyonun yıldız tablosuna yönelik incelemesinde Paul Kunitzsch409
«Arap-İslam kökenine dair tartışılmaz bir
işaret» bulmuştur
...

Bu kompilasyon ayrıca, birçok Arapça terimin
Yunan alfabesiyle (κότπ=ḳuṭb gibi) aynen
alındığı bir usturlap risalesinin çevirisini içermektedir411
...
Brescia’daki
Museo dell’Età Cristiana müzesinde bulunan
alet, arka tarafına kazınmış bir nota göre
1062 yılında Sergio adlı Fars kökenli bir
konsül için imal edilmiş olduğu belirtiliyor
...
yüzyılda gökyüzü gözlemlerinde usturlap kullandıkları kesin olarak
kabul edilebilmesine rağmen, bazı olgular,
bu aletin kuşku duyulmaksızın «Bizanslı»
olarak nitelendirilmesini engellemektedir
...
Sezgin, F
...
e
...
215-216; Mercier, Raymond: The parameters of the Zīj of Ibn al-Aʿlam, Archives
internationales d’histoire des sciences içerisinde (Roma)
39/1989/22-50
...

402 Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...

403 a
...
, Cilt 6, s
...

404 a
...
, Cilt 6, s
...

405 Bkz
...
gr
...
: L’influence de
l’astronomie arabe à Byzance, a
...
, s
...
y
...
316, 318
...
e
...
318
...
7-64
...
Tihon, Anne: L’ astronomie byzantine, a
...
, s
...
405-413
...
Vat
...
1056, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft içerisinde (Wiesbaden) 120/1970/281287, özellikle s
...

410 a
...
, s
...

411 Bkz
...
y
...
406
...
Dalton, O
...
: The Byzantine astrolabe at Brescia, Proceedings of the British Academy içerisinde, Cilt
12, Londra 1926, s
...
: The
Astrolabes of the World, a
...
, s
...
Festband zum fünfzigjährigen Bestehen des Instituts für Geschichte der Naturwissenschaften der Johann
Wolfgang Goethe-Universität Frankfurt am Main içerisinde, ed
...
315-328,
özellikle 319-320; aynı yazar: Die Astrolabiensammlung
des Deutschen Museums und des Bayerischen Nationalmuseums, Münih 1999, s
...
y
...
323
...
yüzyıldan beri rastlandığı gibi
bir kuş formunda (en-Nasr el-Vāḳiʿ = düşen
kartal) tasvir edilmiştir413
...
Bizans’ın Ptoleme
Coğrafya’sındaki enlemi 43° dir ve erken
dönem Arap coğrafyacılarında ise 45° dir ve
ilk kez 13
...

Üçüncü olarak, usturlabın (ana parça diye
adlandırılan kısmının) arka yüzünde dörtlü
bir tanjant quadrantı vardır ve kenardaki
cetvelle birlikte üst üste bindirilişi ile, daha
sonra müdahale eden bir el tarafından işlendiği izlenimi uyandırmaktadır
...
/9
...
yüzyılın ilk yarısından
itibaren tanjant quadrantı olarak usturlabın
arka yüzünde karşılaşılmaya başlamıştır
...
Bizanslılar uzun
zamandan beri Almagest’e ve verdiği bilgilere
yabancı değillerdi
...
Kısacası bu usturlap, stilinde ve
ayrıntılı unsurlarında tamamen Arap-İslam
dünyasının malıdır
...
Bu durum, o dönemdeki Bizans astronomi yazınının karışık kökenli ve tarihe aykırı
karakterini göstermektedir
...
ve 12
...
4344
...
Fakat 13
...
yüzyıla geçiş dönemecinde ArapFars bilimine yönelik yeni bir ilginin kendini
belirgin kılması için çok uzun zaman geçmesi
gerekmedi
...

Bağdat’ın 656/1258 yılındaki ele geçirilmesinden hemen sonra, Cengiz Han’ın torunu
Hülagu, Urmiye Gölü’nün yaklaşık 30 km
...
Moğol döneminde
Merāġa önemli bir Hıristiyan nüfusa sahipti ve Bizans idaresinde bulunan Karadeniz
kıyısındaki Trapezunt’la (Trabzon) ve bu
şehir üzerinden Konstantinopel ile canlı bir
ilişki içerisinde bulunuyordu
...
Evrensel bilgin
Reşīdeddīn Faḍlallāh eṭ-Ṭabīb (ö
...

Düşünce tarihinin en önemli şahıslarından
olan Reşīdeddīn, döneminin sadece efsanevi
bir şahsiyeti olmakla kalmadı, aynı zamanda
Tebrizi, doğudan ve batıdan gelen bilginlerin bir vatanı ve farklı kültür tamsilcilerinin
buluşma noktası gördükleri bir dünya kenti ve
bilim-sanat merkezi yaptı
...

Şehrin bizzat Reşīdeddīn tarafından inşa ettirilen Rebʿ-i Reşīdī veya Şehristān-i Reşīdī
kısmı hakkında yine onun tarafından yapılan

414 Bkz
...
y
...
324
...

1940’lı yıllardan itibaren Reşīdeddīn’in hayatını ve eserlerini araştırmayı kendisine ödev
edinen Avusturyalı oryantalist Karl Jahn415
bu belge hakkında şu bilgileri aktarmaktadır:
«Adı geçen vakıf defterinden şunları öğreniyoruz: Rebʿ-i Reşīdī, Reşīdeddīn’in hem
İran’da hem de Anadolu’da kurduğu farklı
dinî vakıfların gelirleriyle varlığını sürdürmüştür
...
Buna göre,
farklı milletlere mensup çok sayıda sanatçı
ve zenaatkar, vakıf yönetiminin gözetiminde
belirli bir karşılıkla burada yaşıyor ve çalışıyordu
...
»
Reşīdeddīn’in verdiği bilgiye göre, eğitimöğretim ve araştırma kurumlarında «İlhanlılar
Devletinin değişik bölgelerinden gelen 60007000 öğrenci eğitim-öğretim görmekteydi ve
masrafları devlet tarafından karşılanıyordu
...

Tebriz şehrinin Reşīdeddīn tarafından ilerletilen ticari ve bilimsel faaliyetlerdeki önemli
rolüne ilişkin daha fazla bilgiyi İslam dünyasından ve İslam dünyası dışından şahsi-

415

Täbris, ein mittelalterliches Kulturzentrum zwischen
Ost und West, Anzeiger der Österreichischen Akademie
der Wissenschaften içerisinde, Philologisch-historische
Klasse 105, Nr
...
201-211, özellikle 208209
...
e
...
211
...

Bu yazışmalardan, Rebʿ-i Reşīdī semtinin
farklı milletlere mensup gruplar için ikamet
yeri olarak kurulduğunu ve Anadolu’da bir
bölgenin valiliğini yapan oğlu Celāleddīn’in
aşağı yukarı 40 Yunan aileyi Bizanslılara
ayrılmış bölgeye yerleşmeye ikna etmek için
görevlendirildiğini öğrenmekteyiz
...

Tebriz’in o dönemdeki önemine ilişkin bir
başka kanıtı Z
...
Togan önceki yüzyılın ortalarında Reşīdeddīn’in yazışmalarından bir
bölüm olan el-Esʾile ve-el-Ecvibe (Sorular ve
Cevaplar)’de bulmuştur
...

Mesela, Reşīdeddīn’in hizmetinde bulunan
bir Bizanslı filozof-doktor, Reşīdeddīn’in
Basileus (muhtemelen Andronikos II
...
1282-1328)’un sorularına
verdiği cevapları Farsça’dan Yunanca’ya
çevirmiştir
...


417 Mukātebāt-i

Raşidī, ed
...
Şefīʿ, Lahor 1947, s
...

Togan Z
...
: İlhanlılarla Bizans arasındaki kültür münasebetlerine dair bir vesika (A document concerning cultural relations between the Ilkhanide and Byzantiens), İslam Tetkikleri Enstitüsü Derisi içerisinde (İstanbul) Cilt 3
(1966), s
...
2
...
y
...
319; Togan Z
...
: a
...
, s
...

419 Reşīdeddīn: el-Esʾile ve-el-Ecvibe, yazma İstanbul,
Ayasofya 2180, 264b-265a; Togan Z
...
: İlhanlılarla Bizans arasındaki kültür münasebetlerine dair bir vesika,
a
...
, s
...


G İ R İ Ş

Arapça ve Farsça redaksiyonunda bize ulaşan «Sorular ve Cevaplar», ağırlıklı olarak
felsefi, teolojik ve tıbbi içeriklidir
...
V
...
Sırf bu yazışmalara
yönelik bir modern çalışmanın olup olmadığını bilmiyorum
...
Usener’in denemesinden beri Bizans bilim
tarihine ilişkin yürütülen yeni araştırmalar
genellikle astronomi ve astroloji üzerinde
toplanmaktadır
...
yüzyılın ikinci yarısındaki incelemeler bizi 14
...
Tercüme edilen eserlerin çoğu bu arada yayınlanmış veya
incelenmiştir420
...
Karl Krumbacher422 bu
harekette «bilimsel eserlerin geri hicretinin
en ilginç örneklerinden birisini» görmekteydi, ve yine ona göre ilk olarak Yunanlar,
ancak Arap-Fars aracılığıyla atalarının hikmetiyle yeniden tanışabilmişlerdi
...
ve 14
...


Sezgin, F
...
e
...
56-57; Tihon, Anne: Les
tables astronomiques persanes à Constantinople dans
la première moitié du XIV siècle, Byzantion (Brüksel)
57/1987/471-487, 4 resim; aynı yazar: Tables islamiques
à Byzance, Byzantion (Brüksel) 60/1990/401-425; aynı
yazar: Traités byzantins sur l’astrolabe, Physis içerisinde
(Florenz) 32/1995/323-357
...
: Introduction to the history of science, vol
...
63
...
y
...
622
...
Université de Louvain, Recueil de travaux d’histoire et de philologie, série 6, 9/1976/54
...

Bizanslıların, çizelgeleriyle ve usturlap tasvirleriyle vs
...
Ayrıca dikkati çeken
bir başka husus, bahsi geçen eserlerin hiç
birisi, Neugebauer’in Vatikan’da keşfettiği
anonim eser hariç, 13
...
Bu gezegen teorilerinin
bazılarının en geç 15
...

Bizans’ta kritik eksikliği ve Arap-İslam astronomisinin anlaşılmasında derin bir anlayış
yetersizliği yönündeki yargı425 doğru olabilir
...
Buna ek olarak, hiç de az sayılamayacak sayıda Bizanslı Ptoleme astronomisinin
yeniden inşasına sıkı sıkıya sarılmaları da bu
sebeplerden birisi olarak görülebilir426
...
İtalya, Orta
ve Doğu Avrupa ve İran arasındaki kişisel temaslar, resepsiyonun etkisini artırmış
ve Doğu İslam dünyasının en yeni bilimsel
kazanımlarının Avrupa’ya gecikmeden ulaşabilmesini sağlamıştır
...
yüzyılın ilk on yılı içinde çok büyük bir
ihtimalle bu yoldan Freibergli Dietrich’in
malumu olmuştu (Katalog III, 169 vd
...
Sezgin, F
...
e
...
56
...
109
...
e
...
109
...
672/1274) trigonometriyi müstakil bir bilim olarak temellendirdiği Kitāb eş-Şekl el-Ḳaṭṭāʿ isimli eserinin
yine bu yolla Avrupa’ya ulaştığını ve Johannes
Regiomontanus (1436-1476)’un De triangulis
omnimodis adlı eserinin doğmasına sebep
olduğunu tasavvur edebiliriz (Katalog III, s
...
Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī ömrünün son
16 yılını Merāġa’da geçirmiştir ve orada yeni
kurulan rasathanenin idareciliğini yürütmüştür
...
yüzyılda Bizanslılar ve diğer Hıristiyan
Asya seyyahları tarafından sıklıkla ziyaret
edilmiş yerlerdir
...
Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī’nin trigonometri
kitabının Bizans yoluyla Batı’ya ulaştığına
dair tahminimizle, mutlak anlamda, orada
daha önce tercüme edildiği kastedilmemektedir
...

Bu yollarda kitaplar ya orijinalle veya çeviriler halinde, ayrıca aletler ve haritalar ve bilhassa İslam’a karşı ve eski Yunan bilimlerinin
üstünlük durumunu yeniden kazanma yolundaki mücadele düşüncesi Avrupa’ya taşındı
...
Avrupa’daki seyahatleri esnasında Viyana’da G
...

Regiomontus ile bir araya geldi ve sonuncu
şahsın Ptoleme’nin Almagest’ini yeniden ele
almasına yol açtı
...


427 Bkz
...
: a
...
, Cilt 6, s
...


SON SÖZ

Başlangıçta, günümüz bilimsel araştırmalarının ulaşmış bulunduğu sonuçlara dayanarak
Arap-İslam kültür dünyasının evrensel bilimler tarihindeki konumuna ilişkin bu kataloğun
okuyucusuna genel bir tasavvur sunmak amacıyla kısa bir giriş düşünülmüştü
...
Bir yandan, konuyla
ilgili araştırmalar nispeten uzun sayılabilecek
bir ilerlemeye rağmen daha o kadar genç bir
evrede bulunmaktadır ki, insan kendini şimdiye kadar ulaşılmış ve kapsamı mümkün görünen sonuçlara dayanarak oldukça uygun bir
panoramanın verilebileceği verilebileceğine
inandırabiliyor
...
Buna ek olarak, alınması gereken malzemelerin, konuların ve problemlerin
seçimi işinin de çıkardığı zorluklar vardır
...
Birisi,
şimdiye kadar elde edilen bilgiler kısa bir giriş
çerçevesinde kapsamlı bir şekilde ele alınamayacağını duyururken, diğer duygu bu konunun çok ayrıntılı bir şekilde ele alınmasıyla
yaklaşık 15 yıl önce hazırlanmış ve müsvedde
halinde bulunan Geschichte des arabischen
Schrifttums’un coğrafya ve edebiyat ile ilgili
ciltlerinin yeniden ele alınıp işlenişinin yeni
bir gecikme tehlikesiyle karşı karşıya kalacağı endişesiydi
...
yüzyılı da aşacak ayrıntılı bir tartışmasından vazgeçtim
...
gibi
...

Akdeniz bölgesinin önemli bir bölümünün
ve İran’ın Hicri 1
...
7
...
O dönemin kültür taşıyıcılarının, ister Hıristiyan, Yahudi, Sabii veya
Zerdüşt olsunlar ve İslam’ı kabullenmiş olsun
ve ister olmasınlar, fatihlerle birlikte yaşayabilmiş ve bilimsel çalışmalarını sürdürebilmiş,
hatta yeni efendileri tarafından teşvik görmüş
olmaları ile bilimler tarihi için doğmuş olan
büyük şansın önemi tam anlamı ile değerlendirilemez
...
Bu durum, hızlı ve sağlam bir
öğrenime sebep oldu, bilimsel aşırmacılığı
önledi ve böylece yüzyıllar boyunca süren
İslam bilim anlayışının en önemli özelliklerinden birisini oluşturdu
...
yüzyılın
başlangıcına kadar resepsiyon ve özümseme
sürecinde Latin dünyasında eksik olmasını
belki de ilk olarak Raymond Mercier428 dile
getirmiştir
...
/8
...
y
...
325-342, özellikle
s
...


161

nımı temin edebilen bir Arap filolojisiyle
karşı karşıyayız
...
/9
...

Bilim tarihinin en hayrete düşürücü olgularından birisi de, kimya ve simyada hemen bir
yüzyıl sonrasında resepsiyon ve özümseme
evresinin sonlanması ve yaratıcılığa dönüşebilmiş olmasıdır
...
/8
...
Bu süreçle birlikte yüksek nitelikte geniş nicelikte bir tinsel bilimler gelişimi
yaşandı
...
Yabancı
bilim mirasının hızlı bir şekilde alınıp benimsenmesi ve süreğen olarak şekillendirilmesi
büyük ölçüde, eski kültür mensuplarının kendilerini başlangıçtan itibaren Müslümanlar
tarafından kabul edilmiş ve değer verilmiş
olarak hissedebilmeleriyle bağlantılıdır
...
/9
...
Yaratıcılık bütün
bilim dallarında, gerçi her zaman tekdüzelikle
çizgisel olmasa da izlenebilir bir yoğunlukta
ve hatta yeni bilim dallarının temellerini atarak 15
...
yüzyılın
sonuna kadar devam etmiştir
...
/11
...
Bu tasavvurla bir başka
tasavvur ilişkilendirilir: Abbasi Devleti’nin
Moğollar tarafından 656/1258 yılında yıkılmasıyla Arap-İslam bilimlerinin duraklama
evresinin başlamış olduğu farzedilir
...

Gerçekte 13
...
ve 15
...

Arap-İslam kültür çevresinde bilimler henüz
ilerlemelerinin ilk evresinde bulunurken,
4
...
yüzyılın ikinci yarısında İspanya’dan
İspanya dışı Avrupa’ya geçiş yolunu bulmaya
başlamışlardı
...
yüzyılın ikinci yarısında yaygınlaşmaya ve
yerleşmeye başladı
...
Arap-İslam bilimlerinin Avrupa için yüzyıllar boyu bütün çelişkileriyle takip edilebilir kararsız değerlendirilmesi hâlâ devam etmektedir
...
yüzyılın sonlarına doğru yerleşen
antiarabizm hâlâ etkilerini sürdürmekte ve
son üç yüz yılın Avrupa merkezli düşünüşüyle tekrar güçlendirilmektedir
...
: Arabische Medizin im lateinischen
Mittelalter, Heidelberg 1976, s
...


Schipperges’e borçluyuz
...
O, arabistik
kavramı karşısında sınırlandırılmış anlamdaki Arabizmi «yüzlerce yılı güçlü bir şekilde
etkilemiş ve hâlâ etkilemekte olan ve onsuz
modern dünyanın yapısını anlayamayacağımız» bir fenomen olarak tanımlamaktadır431
...
yüzyıla kadar devam eden etkiyi
dışarıda bırakmaksızın433, arabizmin değişik
evreleri arasına tahminî tarzda sınır çekmeye
çabalamıştır
...
yüzyılın «İspanyol
arabistleri»nin «sadece İber Yarımadası’nın
okullarında değil, aynı zamanda buraların
da ötesinde Avrupa üniversitelerinde etkide bulundukları» kanaatine ulaşmıştır434
...
ve 18
...

Eğer biz Schipperges’in Avrupa arabizmi-

430

Ideologie und Historiographie des Arabismus, Wiesbaden 1961
...
e
...
5
...
mesela, Handschriftenstudien in spanischen Bibliotheken zum Arabismus des lateinischen Mittelalters,
Sudhoffs Archiv içerisinde (Wiesbaden) 52/1968/3-29,
özellikle s
...
y
...
150
...
y
...
22
...
e
...
27
...
248
...
yüzyılın
başlarına ulaşıyoruz
...
Bununla birlikte
19
...
yüzyılın ilk otuz yılından
Jean-Jacques Sédillot, Louis-Amélie Sédillot,
Joseph-Toussaint Reinaud, Franz Woepcke,
Michael Jan de Goeje, Eilhard Wiedemann,
Carl Schoy, Heinrich Suter gibi yorulmak bilmez bilginlerin çok değerli ve liyakatli öncü
çalışmaları Arap-İslam bilimlerinin araştırılması tarihini o kadar genişletmiştir ve bize
o kadar çok kanıt malzemesi vermiştir ki,
biz, sorumluluğumuzun bilincinde olarak, bu
alanın bilimler tarihindeki yerleşik hükmünü
gerçeğe doğru değiştirmek için her tür girişimde bulunmakla sorumluyuz
...
yüzyılın başlarına yerleştiren görüşle elbette bilimler historiyografyasının alışılagelen yolundan
sapmış oluyoruz
...

Üniversitelerin kuruluşuna gelince: Avrupa
üniversitelerinin en eskisinin 13
...
Arabist olmayan bir bakış açısıyla kaleme aldığı çalışmasında Herbert Grundmann437 şu sonuca ulaşmaktaydı: «Üniversiteler bilgi dürtüsünden, örnek
alacağı bir model olmaksızın, kendiliğinden
doğmuştur»
...
Schipperges439 bu
konuya ilişkin görüşünü şöyle açıklamaktadır:
«Grundmann’ın, üniversitelerin bilgi dürtüsünden, örnek alacağı bir model olmaksızın,
kendiliğinden doğduğu yönündeki görüşüne,
sadece kısmen hak verebiliriz
...
Bu yapılar, ortasında bahçesi
436

Bkz
...
: Einflüsse arabischer Wissenschaften auf die Entstehung der Universität, Nova Acta
Leopoldina içerisinde (Halle) 27/1963/201-212; özellikle
s
...

437 Vom Ursprung der Universität im Mittelalter, Berlin
1957 (Berichte über die Verhandlungen der Sächischen
Akademie der Wissenschaften zu Leipzig
...
-histor
...
63; Schipperges, H
...
y
...
201
...
: Vom Ursprung der Universität, a
...
,
s
...

439 Schipperges, H
...
y
...
211
...
e
...
108-109 burada Asad Talas’ın şu eserine işaret
edilmektedir; L’enseignement chez les Arabes
...


164

G İ R İ Ş

olan kare şeklindeydi, anfileri, konferans
salonları, bütün teknik bölümlemeleriyle bir
merkez kütüphanesi, depoları ve ambarları vardı
...
Profesörlüğe başlangıç
dersi, üst seviyedeki idarecilerin ve asillerin
katılımıyla ve ders sonunda yeni atananın
onuruna, genellikle de Halife’nin huzurunda
gerçekleşen bir tartışmayla birlikte oluyordu
...
Derste, tipik skolastik tartışmaları
organize etmekle görevli profesörler de bulunuyorlar ve müzakereci asistanlar görev yapıyorlardı
...

«Bu önemli okul kuruluşunun daha sonraki yansıması bir Bağdat akademisi olan
Mustanṣıriyye Medresesi’nde çok daha doğru
bir şekilde görülebilir
...
Dicle’nin sol kıyısına konuçlandırılan
bina 1232 yılında tamamlanmıştır ve 4 büyük
kompleksi içermektedir
...
Bu komplekslere bir hastane,
merkezi bir yemekhane, hamamlar ve mahzenler eklenmişti» (Krş
...

«Dersler arasında pozitif bilimlerin güçlü bir
şekilde vurgulanması dikkati çekmektedir:
Din ve dil bilimlerinin yanında matematik ve
tıp özellikle anılmıştır, geometri, farmakoloji ve hijyen tek tek dile getirilmiştir
...

Schipperges ayrıca şunu eklemektedir441: «Hiç
kimse kuşku duymamalıdır ki bu tarz ünlü
441

Schipperges, H
...
y
...
209
...
yüzyılın ortalarından itibaren eğitim konularının çok hızlı
resepsiyonunda ve genç bilim adamlarının
canlı doğu batı yolculuklarında hem de dış
görünüşleriyle tanınır olmuşlardır»
...
Bu kurumun
alınması ve benimsenmesi için gerekli hazırlık
ve olgunluk elbette şarttı ve bu şartlara Arapİslam bilimlerinin Hıristiyan Avrupa kültüründe resepsiyonu ve özümsenmesi yoluyla
ulaşılmıştı
...
Friedrich tarafından
1224 yılında Napoli’de kurulan üniversite vermektedir
...
II
...

Yukarıda dile getirilen noktalardan ikincisi
de Roger Bacon ile ilgilidir
...

Roger Bacon’ın matematiği doğa bilimsel
problemlere uygulayan ilk kişi olarak nitelendirilmesi ile, aslında onun Arap öncülerinin,
bu arada İbn el-Heysem’in443 hakkı yenmektedir
...
: Vom Ursprung der Universität, a
...
,
s
...

443 Bkz
...
: Roger Bacon und seine Verdienste um die Optik, Roger Bacon Essays, contributed by various authors içerisinde, Oxford 1914, s
...

186-187 (Tekrarbasım: E
...
770-788, özellikle 771-772)
...
Bu metotları o kendisi kurmamış,
sadece sistematik olarak sunmuştur, tabî
ki Arapların yaptığından biraz daha farklı
şekilde
...
Her ne
kadar İngilizler, yurttaşları olan bu iki şahsa
bu özellikleri vermek istemiş olsalar da»444
...
yüzyılın sonuna doğru P
...

1961 yılında Schipperges446 «Bütün eleştirel
düşünceleri yanında, Roger Bacon önemli ölçüde Arap düşünürlerden, özellikle
Averroes ve Avencebrol’dan etkilenmiştir
...
Roger’ın gerçekten bağımsız bir düşünsel tutuma sahip
olmasından çok onun kararsızlığının bu hükmün verilmesinde etkisi daha büyük olmuştur» diye yazmakta
...
yüzyılın ilk on yılında Freibergli
Dietrich yoluyla tanınan, fakat aslında Arapİslam kültür çevresinden gelen mükemmel
gökkuşağı teorisi sorununa ilişkin bu girişteki
(s
...
) ve kataloğumuzun optik bölümündeki (Katalog III, 169 vd
...

Levi ben Gerson (1288-1344)’a nispet edilen
buluşlara gelince: Camera obscura447 meselesinde, onun İbn el-Heysem’i izlediği söylen444 Wiedemann,

E
...
49-58, özellikle s
...
Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s
...
862
...

Thomas d’Aquin et la découverte de l’Amérique, Revue
Thomiste içerisinde (Paris) 1/1893/46-64, 200-221; Sezgin,
F
...
e
...
217
...
y
...

11
...
Sarton, G
...
602
...
Küresel sinüs
teoreminde448, kendisini Arap öncüleriyle
temasa geçiren kaynakları kullanmış olmalıdır ve Avrupa’da ilk defa girişilen paraleller
postulatın kanıtlanmasında (Katalog III, 126
vd
...

Trigonometrinin müstakil bir bilim dalı olarak sözde Johannes Regiomontanus (14361476) tarafından kurulması meselesine gelince: Johannes Regiomontanus da Naṣīreddīn
eṭ-Ṭūsī’yi öncü olarak almıştır (bkz
...
160)
...
Heliosentrik sistem evvelce
Aristerch (3
...
yüzyıl)
tarafından düşünülmüş ve Arap astronomlar ve filozoflar tarafından dikkate alınmıştı
...
Unutmamak gerekir ki -Carlo
Alfonso Nallino’nun ifadesiyle450– «Kopernik
sistemi yüz yıldan da fazla süre için, gözleme
dayanan bir astronomiye hiçbir ilgi göstermeyen ve desteklenmesi için tek bir kesin
veya önemli ispat delili ileri sürmeyecek olan
bir felsefi düşünceden ibaret bulunuyordu»
...
O, yukarı gezegenlerin güne-

448 van Braunmühl, A
...
y
...
126; Sezgin, F
...
e
...

56
...
P
...
A
...
151;
Sezgin, F
...
e
...
60
...
519b
...
Biraz önce bahsedildiği gibi,
Kopernik (1473-1543) Arap astronomlara
bağımlılık gösteren bir gelenekte bulunmaktadır ve onların gezegen modellerini almıştır
...
yüzyılın ikinci yarısında, Arap-İslam
kültür çevresinde altı yüz yıldır yaygın olduğu
biçimde, rasathanelerin astronominin hizmetine sunulmaya başlanmasıyla mümkün oldu
...
Fakat belirtilmelidir ki, bu değişmenin yarısı daha önce Arap astronomların
ayın anomali denkleminde bulunmaktaydı452
...
Hatta
Johannes Kepler (1571-1630) Arap-İslam
öncülerine bağımlıydı
...
/11
...
Kepler
ez-Zerḳālī tarafından ulaşılan güneş apogeumu (evci) yani güneşin dünyadan en uzak
olduğu nokta değerine (bkz
...
34) büyük ilgi
göstermişti
...
Bu sistemi o «hoş bir buluş» olarak
nitelemiş ve kendi teorisinde kullanmıştı454
...
yüzyılın ikinci yarısında bile kendini gösteren bağımlılıkları sadece
astronomi ile sınırlı kalmamış, aynı zamanda
bütün bilim alanları için de geçerli olmuştur
...
/10
...
Bu bilimle
tanışıklık 16
...
s
...
Daha 13
...

Bu eser 1619 yılında bir özetininLatince çevirisiyle tanındı
...
yüzyıla kadar
izleyebiliriz
...
yüzyılın sonuna,
hatta daha ileri tarihlere kadar çok güçlü
bir şekilde bağımlı oldukları ispatlanabilir
...
yüzyılda, 13
...
Fakat bu
yüzyılda anti-arabizm geçmişin yadsınması ve
Araplara ve hatta Yunanlara ölçüsüzce sövme
haline dönüştü
...
Hellman, C
...
409-410;
Sezgin, F
...
e
...
38
...
A
...
y
...
520a; Wolf, R
...
54-55
...
Sezgin, F
...
e
...
44
...
Toomer, G
...
: The solar theory of az-Zarqāl
...
310; Sezgin, F
...
e
...

43-44

G İ R İ Ş

tır»455
...

Arabizmin savunucularına karşı da ağır saldırılar eksik olmadı
...
yaklaşık
1520)’tu
...
Bunların en önemlisi İbn en-Nefīs (ö
...
Bu eserde belgelenen
küçük kan dolaşımının İbn Nefīs tarafından
keşfi bu çeviri yoluyla İspanyol hekim Miguel
Servet (1553)’in eserine girdi ve bu sayede

bu hekim Avrupalı hekimlerce uzun süre bu
keşfin sahibi ününe ulaştı
...
yüzyılın bitimiyle sona
erdi, her iki tavır da bugüne kadar devam
etmektedir
...

Tercümeler bizi sürüklemek, bize kılavuzluk
etmek açısından paha biçilmez değerde olabilir ama
...
Bu hazinelerin kaynaklarını
aracısız tanımayı kim istemez ki!457
...
Schipperges, H
...
y
...
23
...
e
...
24
...
Noten und Abhandlungen zu
besserem Verständnis des West-östlichen Divans, Goethes
Werke içerisinde
...
Kippenberg, J
...
Wahl, Mainz 1932, s
...
: Die
Assimilation der arabischen Medizin, a
...
, s
...


168

G İ R İ Ş

III
...
yüzyılın başlarında dünya tarihi sahnesine nasıl birden bire çıktığına, geçmiş veya
komşu kültürlerin bilim miraslarının kararlı,
yoğun, devlet tarafından desteklenen ve din
tarafından rahatsız edilmemiş olması şöyle
dursun, aksine teşvik edilmiş resepsiyonu
temelinde çok hızlı bir şekilde kendi yaratıcılık eşiğine ulaşmış olduğuna ilişkin geçici bir
tablo çizmeye çalıştım
...
Ancak şu
tarihi gerçek de elbette dikkate alınmalıdır:
16
...
yüzyıldan 17
...

Bilimler alanında bir gelişim kanunu ile ilgili
net bir anlayış, kaynakları gizlemek bir yana,
âdeta aşırı hassasiyetle tam olarak alıntılama alışkanlığı, adil bir eleştiri etiği, deneyin
bilimsel çalışmalarda sistematik olarak kullanılan bir yardımcı araç olarak kullanılması, bilimsel terminolojiler yaratma ve olanı
genişletme çabası, teori ile pratik arasında
denge prensibine riayet ve İslam döneminde
doğan rasathaneler yardımıyla uzun yıllar
süren astronomik gözlem – bütün bunlar,

Arap-İslam kültür dünyasındaki bilginliğin
karakteristik özellikleriydi
...

Önceki ikinci bölümde, Arap-İslam bilimlerinin, Yunanca kitapların Arapça tercüme
ve çalışmalarının İspanya dışı Avrupa’daki
resepsiyon ve özümsenme akımının ana hatları gösterildi
...
yüzyılın ikinci yarısında başladı
ve yaklaşık 500 yıl sürdü
...
yüzyılın başlarında
görünüyor ve burada bilimler tarihindeki
önderlik rolü de yaklaşık bir yüzyıl sonra
gerçekleşti
...
Soru çeşitli şekillerde ifedesini
bulur ve şu şekilde de dile getirilebilir: Eğer
Müslümanlar bilim tarihinde o denli ileri
gitmiş idilerse, niçin bugün bu derece geri
kalmış bulunuyorlar?
Bu soruyu yanıtlamak için 1956 yılında
Bordeaux’da1 bir sempozyum ve yine aynı
1 Classicisme

et déclin culturel dans l’histoire de l’Islam
...
Brunschvig et G
...
von Grunebaum, Paris 1957
...
Bizi burada ilgilendiren
fenomen, her iki toplantıda da çok sayıda arabist ve bir bilim tarihçisi tarafından
«déclin culturel», «décadence», «ankylose»,
«Kulturverfall» ve «Kulturzerfall» [kültürel
çöküş, çözülüş] kavramları altında işlendi
...
Ancak bu
kadar çok ve birbirinden bu kadar farklı
açıklamaların yapılmış olması, bir okuyucuyu, özellikle konunun yabancısı olan bir okuyucuyu çok derin bir şaşkınlığa düşürebilir
...
Arap-İslam
bilimlerinin öneminin ve tesirinin ayrıntılı
çalışmalarla yaklaşık olarak yeterli seviyede
açıklanamamış olması bir yana, yukarıdaki
toplantılara katılan bilginler, bugün bizim
sahip olduğumuz bazı geniş çaplı araştırmalar ve el kitaplarından mahrumdular
...

“İlerleme ve gerilemenin önemli aşamalarını” ana hatlarıyla tasvir ettikten sonra
Hartner şöyle demektedir: «George Sarton
sık sık “Arap kültürü mucizesi”nden bahsetmiş ve bu ifadeyle, bu kültürün ilerleme

2

Klassizismus und Kulturverfall
...
G
...
von
Grunebaum und Willy Hartner, Franfurt 1960
...
y
...
328
...
Gerçekten ben
de bu soruya aydınlatıcı hiçbir yanıt verememekteyim»
...

2) Bu şuuru yansıtan yeni din, bilimleri
engellemediği gibi üstelik teşvik etti
...

4) Diğer dinlerin kültür taşıyıcılarına karşı,
memleketlerinin fethedilmesi sonrasında
Müslümanlar tarafından iyi davranıldı, değer
verildi ve onların yeni topluma katılmasını
sağladılar
...

Öğrenciler sadece kitaplardan değil, bunun
yanısıra doğrudan doğruya hocalar tarafından verilen dersler yoluyla bilgiler edindiler
...

6) Doğa bilimleri ve felsefe, filoloji ve edebiyat başlangıçtan beri, teolojik değil, dünyevi
bir anlayışla yapıldı ve sürdürüldü
...

Bu yüzdendir ki biyografik ve bibliyografik
eserlerde Arap-İslam kültür dairesinin çoğu
bilim adamının baş adları meslek nitelemeleridir, terzi, ekmekçi, marangoz, demirci,
deve sürücüsü ve saatçi gibi
...
/7
...
2
...
yüzyılda
önemli filologlar, edebiyatçılar ve tarihçiler
büyük camilerde kendi eğitim kürsülerine
(usṭuvāne) [sütun] sahiptiler
...
Bu
büyük camiler, 5
...
yüzyılda devlet üniversiteleri kurulana kadar kendiliklerinden ilk
üniversitelere dönüştüler
...

9) Hızlı ve köklü bir şekilde gelişen filoloji,
bilginlere eserlerinin redaksiyonu ve yabancı
dillerle olan ilişkileri için sağlam bir temel
sağladı
...

11) Yazılı aktarım, önce Hicretin ilk yüzyılından beri ilerletilen geleneksel papirus
endüstrisi ile, daha sonra ise Çin’den alınan
ve İslam dünyasında yazı malzemesi olarak
geniş bir yaygınlık kazanan kâğıdın üretimi için imalâthaneler kurulmasıyla da ciddî
biçimde desteklendi (bkz
...
175 vd
...

12) 4
...
yüzyılda daha iyi ve daha uzun
süre kalıcı mürekkebin, bir tür karışım olan
isden mamul demir palamutu mürekkebinin
(karışımda bulunan ögeler: demir sülfatı,
meşe palamutu ekstresi, gummi arabicum/

4

Bu görüşe karşı, son yıllarda asıl alanı arabistik olmayan, Arap-islam kültür çevresine belirli bir küçümsemeyle
yaklaşan bazı kimselerde bir eğilim görünmektedir: Buna
göre, Araplar kâğıdı İtalya’dan ithal etmek zorundaymışlar
...


arap zamkı ve su) geliştirilmesi siyah koyu
bir yazıyı mümkün kıldı, böylece yazıların
zaman içerisinde solmadan veya kahverengileşmeden daha uzun süreli kalıcılığı sağlandı5
...
Sık
sık, genelde dinin, özelde ise ortodoksinin,
teolojinin veya tasavvufun bilime zarar verici
etkisinden bahsetmek haksız bir davranıştır
...
yüzyıla
kadar gevşemediğini göz ardı edilmektedir
...
Elbette
bu durum, bu saygının herhangi bir kimseyi
Yunan üstadlarını eleştirmekten alıkoyduğu
anlamında alınmamalıdır
...
Eleştiri adaletsiz, ölçüsüz veya keyfi
olamazdı
...
/9
...
Bunlar Pergeli
Apollonios’un konik kesitlere ilişkin kitabının bazı bölümlerini tashih etmişler, kanıtlar, önermeler ve teoremlerle donatmışlardır
...
Armin Schopen’e borçluyum
...


G İ R İ Ş

tikçi ve astronom Ebū Naṣr b
...

İkinci örnek İbn el-Heysem’in Ptoleme
kritiğidir
...
Bunların bir kısmı
mazur görülebilir, ama bir kısmı da var ki
özür kabul edemez cinstendir
...

Üçüncü örnek olarak yukarıda (s
...
O, Arap öncülerinin Yunan
bilginlere yönelttikleri eleştirileri sistematik
bir şekilde izlemiş, haklı olup olmadıklarını
tekrar kontrol etmiş ve çoğu kere Yunan
bilginleri, kendi öncülerinin eleştirileri karşısında savunmuştur
...
505/1111)’nin
Yunan ve el-Fārābī, İbn Sīnā da dahil olmak
üzere Arap filozofların bazı görüşlerini
çürütmeye yönelik Tehāfut el-Felāsife isimli
eserini hatırlaması düşünülebilir
...
Her ne kadar el-Ġazzālī bu
konuda çok aşırı bir tepki göstermişse de
kendini sövgülerden uzak tutmuştur, ayrıca
bu her şeyden önce bireysel bir reaksiyondu, kurumsal değil
...
Sezgin, F
...
e
...
137
...
Sezgin, F
...
e
...
86
...
Innozenz’in 1209 yılındaki Aristoteles’i
yasaklaması9 gibi tutumlar İslam dünyasında
düşünülemezdi
...
Buna
ilaveten onlar, Cordoba’da hüküm süren
Muvahhidiler döneminde kısa bir süre devam
eden hoşgörüsüzlük bir kenara bırakılacak
olursa, devlet kademelerinde önemli görevler üstlenmişler, İran’dan Endülüs’e rahat
hareket edebilmişler ve mesleklerini istedikleri yerde icra edebilmişlerdir
...
601/1204)
idi10
...
/12
...
Ṣāʿid İbn
et-Tilmiz, Yahudi Ebū el-Berekāt Hibetallāh
b
...
elHüseyn el-İṣfehānī
...
Arap-İslam kültürü için, Müslüman

8 Schipperges,

H
...
y
...
136
...
e
...
66, 136, 160
...
İbn Ebī Uṣaybiʿa: ʿUyūn al-Anbāʾ, Cilt 2, s
...

11 İbn el-ʿİbrī: Taʾrīḫ Muḫtaṣar ed-Duvel, a
...
, s
...

12 Bkz
...
3, Leiden ve Londra 1979, s
...


172

G İ R İ Ş

bir tıp tarihçisi olan İbn Ebī Uṣaybiʿa gibi,
Hıristiyan bir tarihçi olan İbn el-ʿİbrī’nin
de, 7
...
yüzyılda farklı dinlere mensup
bu üç hekim hakkında ayrım yapmaksızın
büyük bir kabul ve hürmetle yazmış olmaları, alışılmadık bir durum değildir
...

Yukarıdaki açıklamalar ve örnekler, İslam’ın,
gerilemenin veya Arap-İslam kültüründe
yaratıcı bilimsel faaliyetlerin duraksamasının ve sona ermesinin ana sebebi olamayacağı yönündeki kanaatimi destekleme gayesini güdüyor
...

Herşeyden önce, Arap-İslam bilimlerinin
tercümeler sayesinde ve 10
...
Yaklaşık
bir yüzyıl sonra Avrupa’ya Sicilya ve Güney
İtalya üzerinden geçen ikinci bir yol açılmıştır
...
yüzyılın sonundan kısa
bir süre önce İslam dünyası ile savaşmaya
karar vermeleri çok büyük bir önem taşıyor
...

Bazen zafer bazen de yenilgi ile sonuçlanan
bu savaşlarda Avrupalılar gerçek anlamda
hep kazanan ve kârlı çıkan gruptu
...


Schipperges, H
...
y
...
128
...

Bugünkü bilgi seviyemize dayanarak diyebiliriz ki o dönemde Müslümanlar hem teknikte hem de bilimlerde işgalcilerden çok çok
ileri bir seviyede bulunuyorlardı
...
Müslümanlar özellikle, savunma
gayesinde kanatlanmış olarak, silah geliştirmede önemli başarılar sağlamış görünüyorlar; meselâ çarklı büyük tatar oku, dengeli
mancınık, ateşli el silahları, el bombaları ve
ayrıca çelik yay kullanılması vb
...
Yalnız
uzun vadeli bir bakış açısıyla yaklaştığımızda, silah tekniğindeki bu gelişmeler, mucitlerinden çok Haçlılar’ın memleketlerinde
onların daha çok işine yarıyor ve onlardan
faydalanılıyordu
...

Bu silahlara ve onların kullanım ve imal bilgilerine Avrupa’da ilk önce Haçlılar yoluyla
ulaşıldığından hiçbir kuşkuya yer olmasa
gerek
...
İran’a
yaklaşık yedi yıl boyunca süren Moğol saldırıları sırasında -ki bu, 628/1231 yılında
ülkenin çok büyük bir bölümünün istilasıyla
son bulmuştu– yerel bir çok kültür ve bilim
merkezi tahrip edilmişti
...

Konstantinopel’in fethiyle (857/1453)
Osmanlılar İslam dünyasının büyük bir bölümünde önderliği ele geçirdiler
...
yüzyılın bitimine kadar bilimsel yaratıcılık eksik olmadı
...
Dünya politikasında ve bilimlerde
Müslümanların öncülük rolü bakımından
en yıkıcı sonuç, 11
...

Müslümanların İslam dünyasının batısındaki politik varlıkları Granada’nın 897/1492
yılında düşmesine kadar gittikçe azalıyordu
...

Bununla ilgili bir gerçeğe dikkat çekmek
gerekir ki, Arap-İslam dünyasına uzun süren
aidiyeti sonrasında İspanya ve Portekiz’in
hem politik hem de bilimsel bakımdan dünya
sahnesinde ele aldıkları önderliği, Arapİslam dünyasında da bir güç kaymasının
gerçekleştiği aynı 17
...

İspanyollar tarafından, yüzlerce yıl boyunca
Müslümanlardan alınan denizcilik, astronomi ve teknik bilgileri sayesinde gerçekleştirilebilmiş olan Amerika’nın keşfinin dünya
çapındaki politik ve ekonomik sonuçları da
düşünülmelidir
...
yüzyılın
sonlarına doğru beşinci kıtayı keşfedebilme

173

durumuna gelmelerini Arap-İslam bilimlerinin Avrupa’daki süreğenliliği bağlamında
anlamalıyız
...
Yeryüzünün yuvarlak formuna
ve büyüklüğüne ilişkin açık bir tasavvurla
Araplar daha 1050 yılından önce, Portekiz’de
egemenlik ellerinde iken, çok iyi bildikleri
Asya’ya Avrupa’nın batı kıyısından hareketle Büyük Okyanus üzerinden geçerek ulaşmak için cesurca seferlere kalkışmışlardı
...
Herhangi bir kimsenin daha hiçbir ya da yeterli bir pusulanın henüz deniz
seferlerinin hizmetine girmemiş bulunduğu
bu erken dönemde hedefine ulaşıp ulaşmadığını bilmiyoruz
...

Gerçi el-Bīrūnī’nin (ö
...
Bundan başka, Christoph Kolumbus’a
güç veren ve Hindistan’a Güney Afrika rotası
üzerinden değil de batı üzerinden ulaşabilme
kararını kolaylaştıran iki unsur daha bulunmaktadır
...
Fakat buradaki hatası Arap mili
14 Bkz
...
y
...
548
...
el-Bīrūnī: Taḥḳīḳ mā li-l-Hind, ed
...
Sachau, Lond-

ra 1887, s
...
Sachau, Alberuni’s
India, London 1910, Cilt 1, s
...
: a
...
, Cilt 10,
s
...

16 Bkz
...
: a
...
, Cilt 10, s
...


174

G İ R İ Ş

ile İtalyan milinin aynı ve her ikisinin de
1525 km
...

Sonucunda yeryüzünün çevresinin büyüklüğünü gerçekten bir çeyrek daha küçük tasavvur ediyordu17
...
Bu
yanlış tasavvura 19
...
Amerika’nın
keşfi, coğrafya ve denizcilik bilimi açısından çığır açıcı olan ve Joseph-Toussaint
Reinaud’un18 150 yıl önce dile getirdiği gibi,
Müslümanların İber Yarımada’sındaki uzun
süren varlıkları olmadan, onların geliştirdikleri denizcilik ve coğrafi bilgiler olmaksızın
düşünülemeyecek bir başarıydı
...
Gerçi Osmanlılar
politik olarak egemenliklerini Akdeniz bölgesinin geniş alanlarına, Balkanlar’a, Ukrayna
ve Kafkasya ile birlikte Karadeniz bölgesine
ve Arap Yarımadası’na kadar Arap ülkelerine ve Kuzey Afrika’ya genişletebilme
durumunda idiler
...
yüzyılda
İran’da saygıdeğer bir politik gücü temsil ediyorlardı
...

Bu üç büyük İslam Devleti’nde bilimler de
hâlâ yüksek bir seviye göstermekteydiler
...
Sezgin, F
...
e
...
280
...
Traduite de l’arabe en français
...
444-445; Sezgin, F
...
e
...
161
...

Bu tarihi dönüşümün sebeplerini tam olarak
anlayabilmek için, yine 15
...

Bütün Avrupalılar arasında, özellikle ülkeleri hemen hemen 400 yıl Arap egemenliği
altında bulunan Portekizler’in tam da bu
rota üzerinde öncü konumu ele geçirmeleri bu bağlamda çok önemlidir
...
Herodot bile, Firavun
Necho (yaklaşık 596-594 i
...
İslam döneminde
sadece Afrika’nın güneyden deniz yoluyla dolaşılması değil, aynı zamanda güney
Fas ile Çin arasında da bir ticaret yolunun
var olduğu da çok iyi bilinen gerçekliktir20
...

Bugün biz, İber Yarımadası’nın batı kıyıla-

19 Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...

20 a
...
, Cilt 11, s
...


G İ R İ Ş

rıyla Afrika’nın kuzey batı kıyıları arasındaki
Arap egemenliği esnasında, Muvahhidiler’in
egemenliğine kadar (1130-1269) devam
etmiş düzenli, tam ve canlı bir denizciliğin
bulunduğunu gerçekten çok iyi bilmekteyiz21
...

Gerçi Portekizler ilkin yaklaşık 100 yıl,
bütün bilim dallarında Arap-İslam kültür
dünyası karşısında daha geri bir seviyede
bulunuyorlardı, fakat kesintisiz devam eden,
siyasi, iktisadi ve dini sebeplerle başlamış,
aynı zamanda askeri olarak iyi hazırlanmış seferleri onlara çeşitli zaferler kazandırmıştı
...
16
...
Hem Portekizliler’in hem de diğer
Avrupalılar’ın bu bölgedeki egemenliğiyle
ve Amerika’nın keşfiyle dünyanın politik,
ekonomik ve stratejik manzarası Arap-İslam
kültür çevresi aleyhine değişmiş, böylece
21 Bkz
...

De la conquête arabe à l’époque almohade, Paris 1997;
Bkz
...
: a
...
, Cilt 11, s
...


175

ortaya çıkan yeni ekonomik ve askeri güç
İspanya ve Portekiz’le sınırlı kalmayarak,
diğer Avrupa ülkelerine de yaramış ve
zamanla ağırlık merkezleri Avrupa içerisinde konumlanmış oluyordu
...
Böylece kendimizi, uygarlık tarihinde sık sık tekerrür eden
bir tarihi bulguyla karşı karşıya buluyoruz:
Kendi döneminde bilimde önder olan bir
kültür dünyası yerini, bizzat teşvik ettiği ve
eline kendisini vuracak silahları verdiği ardılına vermek zorunda kalmıştır
...
Şimdiye kadar yapılan
araştırmalar22 bu gelişimi kapsamlı bir şekilde ortaya koyabilmiştir
...

İslam topluluğunun ilk evresinde, diyor,
« yazı, posteki, parşömen veya Güney
Arabistan’da yapılan, parlaklığı veya inceliği
ile ünlü olan deriler üzerine yazılıyordu24
...
Bibliographie der deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde von den Anfängen
bis 1986 nebst Literatur über die arabischen Länder der
Gegenwart, ed
...
287-294, Cilt 6, s
...
şu eserin bibliografyası, Bloom, Jonathan M
...
The history and impact of
paper in the Islamic world, New Haven ve Londra 2001,
s
...

23 Cilt 2, Wien 1877, s
...

24 İbn Nedīm: Fihrist, a
...
, s
...


176

G İ R İ Ş

Çok kısa bir süre sonra papirus kullanmaya
başlanıldı
...
Bu endüstri Arap fethi ile sadece bir yüksek kalkınmaya kavuştu, çünkü
yukarıda da belirtildiği gibi, İslam devleti ve
idaresi zenaat ve imalat vergisi tanımıyordu
...
Burada, tahminen Menzale
Gölü yakınında bol bol yetişen papirus bitkisi işleniyor ve satışa çıkarılıyordu
...

«Bizans bürokrasisinin fazla yazışma sevdasına düşürdüğü Doğu ve hatta Batı Roma
İmparatorluğu [Mısır’ın Müslümanlar tarafından alınmasından sonra] üzerine yazı yazılacak malzeme olarak tek kaynağa, Arapların
Mısır’daki fabrikalarına muhtaç bulunuyordu, böylece Mısır’da yüksek bir papirus
ihracatı oluşmuştu ve satışın ödemesi peşin
parayla gerçekleşiyordu27
...
Böyle bir tahminde bulunmadan, bu hayli eski bir yazarın
bize ilettiği, Abbasi halifesi Muʿtaṣım’ın yeni
hükümet merkezi Semerra’ya, devletin her
tarafından zanaatçıları ve Mısır’ın kâğıt fabrikasından da (usta) işçi getirdiği hususun-

daki haberi28 başka şekilde izah edilemez;
zira orada papirus bitkisi hiç yetişmiyordu
...
Bununla
birlikte ketenden kâğıt elde etmeyi Araplar
daha geç öğrendiler
...

«Yalnız 3
...
yüzyılın ortalarına kadar geçen zaman zarfında bu alanda büyük bir değişme kendisini gösterdi
...

«Bir işgüzar Çinli evvela Abbasi Devleti’nin
en uzak kuzey doğu vilayetine ketenden
kâğıt imali tekniğini sokmuştu
...
yüzyılının ikinci yarısındaki bir kitapta
(İbn en-Nedīm’in Fihrist’i) ketenden yapılan
birçok kâğıt çeşidinin sayıldığını görüyoruz
...
Milli bir edebiyatın
çok hızlı gelişmesi ile bilimsel araştırmaya
karşı görülen gayretli ilgi gittikçe yükselen bir kâğıt harcaması ile bu branşta ürün
ve ticaret baş döndürücü bir gelişme gerçekleşti
...
Çünkü bunun maddesi çok

25

Bkz
...
338;
Fransızca çevirisi Gaston Wiet, Yaʿkūbī
...
57, 195
...
İbn el-Bayṭar: el-Cāmiʿ li-Müfredāt el-Edviye ve-lAġẕiya, Kahire 1291, Cilt 1, s
...
155 (fāfīr maddesi), Cilt 4, s
...

27 Bkz
...
240
...
el-Yaʿḳūbī: Kitāb el-Buldān, a
...
, s
...
Les pays, a
...
, s
...

29 İbn Nedīm: Fihrist, a
...
, s
...


G İ R İ Ş

ucuz elde edilebiliyordu, böylece öbürünün
rekabeti imkansız oluyordu»
...
Xativa [Şāṭibe]’nın fabrikaları 12
...
»
«11
...
yüzyıllarda bu Arap imalatı
Avrupa’da kullanılan eski parşömeni büyük
ölçüde saf dışı etmişti, öyle ki İmparator II
...
İlk defa 13
...

30 el-İdrīsī: Nüzhet

el-Müştāḳ, a
...
, Cilt 1, s
...
A
...
37
...
Aḥmed b
...
100; A
...
308
...
Parşömen veya papirus üzerine yazılmış
kitaplar her yerde o kadar çok pahalıydı
ki, ancak çok küçük bir çerçeve içinde kalıyordu
...
32»
Sicilya’daki Arap egemenliğinde ortaya çıkan kâğıt üretimine ve 12
...
yüzyılın başında Kuzey İtalya’da ilk kez düşük
kaliteli kâğıt üretme girişimleri oldu, ancak
ilk başlarda başarı küçük çaplı kaldı
...

13
...
yüzyılda İspanyol rekabetinin üstesinden gelerek Arap pazarını ele geçirmişti
...
Uygun fiyatıyla pazara hakim
olan İtalyan kâğıdının bize kadar ulaşan eski
Arapça yazmalardan tanıdığımız yüksek kaliteye ne zamandan itibaren ulaşmış olduğunu
şu anda söyleyebilecek durumda değilim
...
, a
...
, cilt 2, s
...
Franz ,
308 vd
...
Babinger, Franz: Papierhandel und
Papierbereitung in der Levante, Wochenblatt für Papierfabrikation içerisinde (Biberach) 62/1931/1215-1219 (ayrı
basım 12 s
...
Bloom, J
...
: Paper before print, a
...
, s
...

34 Bkz
...
e
...
212; ayrıca bkz
...
Zeitschrift der Forschungsstelle Papiergeschichte içerisinde
(Mainz), Cilt 13 (No
...
62-67; aynı
yazar: Pariers orientaux et papiers occidentaux, La paléographie grecque et byzantine içerisinde, ed
...
Bompaire
und J
...
45-54
...

Sorunun özüne gelmek için, Arap-İslam
bilimleri tarihiyle ve [bu bilimlerin]
Avrupa’daki resepsiyonu ve özümsenmesiyle uğraşım süresince yaptığım bir gözlemi
eklemek istiyorum
...

Bu izlenim, yukarıda anılan ve Latin dünyasında Æquatorium olarak bilinen astronomik araç (s
...
Daha
önce belirtildiği gibi, bu araç 4
...
Endülüs’te Arap astronomlar tarafından imal edilmiş olan örneklerden sonra bu
araç, bildiğimiz kadarıyla İspanya dışında ilk
defa 1276-1277 yılında Novaralı Campanus
tarafından tanıtılmıştır
...
yüzyılın ortasına kadar, birçok şekilleri tedavüle çıkmıştır
...

Diğer durumlarda olduğu gibi bu durumda
da süslemeye, bezemeye ve gereksiz ilâvelere karşı genel olarak aşırı bir temayül dikkati çekmektedir, bu da bu araçları zor ve az
kullanışlı yapmaktadır
...
Fakat konuyla
ilgilenenlerin çevresi devamlı olarak genişlemiş ve bu ilgi özel yaratıcılığı teşvik etmiştir
...
Buna bağlı olarak Avrupalılar’ın perspektif çizimden daha az ürktüğü ve bu konuda Müslümanlardan daha becerikli oldukları
görünüyor
...
Avrupalılar’ın sahip
oldukları avantaj, kitap basım tekniğinin 15
...

Teknik çizimleri baskı mamülü olarak çoğaltılabilme imkanına sahip olmalarıyla, sonunda makine üretimi ve endüstriyel gelişim
uygun koşullara kavuşmuştur
...
kimselerin, Arap kaynaklarla bağlantıları
besbelli olan fantazi dolu çizimlerini düşünecek olursak, bu çizimler kitap baskısı sayesinde çok geniş bir yayılma alanı bulabilirken,
İslam dünyasında teknik kitapların el yazmalarındaki resimlerin yerleri çoğu sefer uygun
kişiler tarafından yerine getirilmesi amacıyla
boş bırakılmıştır
...

Her halükarda, bu fenomene büyük kültürlerin ve medeniyetlerin kaderleri açısından
bakmalıyız
...
Ayrıca, tarihçinin bu olguyu aydınlatma denemesinde,
sebepleri ilintilerle karıştırma durumuna
düşmüş olması pek nadir bir şey değildir
...
Bilimlerin, yaklaşık 800
yıl boyunca kalkınma halinde olduğu İslam
dünyasında gücünü kaybetmiş olmaları ve
yaklaşık 500 yıl önce ulaşma yolu buldukları
Avrupa’da etkilerine devam edebilmeleri
ve burada iklimsel ve ekonomik koşulların
yaratıcılığın süreğen şekilde devam ettirilebilmesinde daha elverişli olduğu görüşü
gerçeğe çok da ters değildir
...
Bu durum
karşısında bilim tarihçisinin görevi özellikle zordur; bir yandan geçmişin öneminin
hatırlanmasını ayakta tutmak, diğer yandan
da gerçeğe karşı adil olamayan yaygın tarihî
gelişim tablosunu revizyona tabi tutmak ve
düzeltmek
...
Actes
du premier colloque international sur l’histoire des
mathématiques arabes içerisinde, Cezair 1-3 Aralık
1986, Cezair 1988, S
...

[ʿAbdullaṭīf el-Bağdādī]: The Eastern Key
...

İngilizce çevirisi: Kamal Hafuth Zand, John A
...
Videan, Londra 1965
...
Translated from the
first Latin edition of 1556
...
Hoover ve
Lou H
...

Alonso, Manuel Alonso: Ḥunain traducido al latín por
Ibn Dāwūd y Domingo Gundisalvo, AI-Andalus içerisinde (Madrid ve Granada) 16/1951/37-47
...
): Biblioteca arabo-sicula, Leipzig
1857 (Tekrarbasım: Islamic Geography serisi içerisinde Cilt 153-154)
...
Parte prima, Palermo 1875
(Tekrarbasım: Palermo 1971)
...
: Abenjátima de Almería y su tratado de la peste, Religion y Cultura içerisinde (EI
Escorial Madrid) 1 (tomo IV)/1928/68-90 (Tekrarbasım: Islamic Medicine serisi içerisinde Cilt 92, S
...

Babinger, Franz: Papierhandel und Papierbereitung
in der Levante, Wochenblatt für Papierfabrikation
içerisinde (Biberach) 62/1931/1215-1219
...
Jhon H
...
Burke,
Philadel-phia 1928
...
İbn el-ʿİbrī
...
Dos feitos que os portugueses
fizeram no descobrimento
...

Barthold, Wilhelm: Nachrichten über den Aral-See und
den unteren Lauf des Amu-darja von den ältesten
Zeiten bis zum XVII
...
Deutsche Ausgabe
mit Berichtigungen und Ergänzungen vom Verfasser
...
von
Foth, Leipzig 1910 (Tekrarbasım: Islamic Geography
serisi içerisinde Cilt 100, s
...

Bauerreiß, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen
Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1914 (Tekrarbasım: Natural Sciences in Islam serisi
içerisinde Cilt 45, S
...

Baur, Ludwig: Dominicus Gundissalinus, De divisione
philosophiae, Münster 1903 (Beiträge zur Geschichte
der Philosophie des Mittelalters, Cilt 4, sayı 2-3)
...

el-Belāẕurī: Futūḥ el-Buldān, ed
...

Berggren, John Lennart: Innovation and tradition in
Sharaf al-Dīn al-Ṭūsī’s al-Muʿādalāt, Journal of the
American Oriental Society içerisinde (New Haven)
110/1990/304-309
...

Chronologie orientalischer Völker von Albêrûnî, ed
...
Sachau şu başlık altında
The Chronology of Ancient Nations, Londra 1879
(Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi içerisinde Cilt 31)
...
La trigonometrie sphérique chez les Arabes de l’Est à la fin du
Xʿsiècle
...

Dımeşk 1985
...
ed
...
Sachau, Londra
1887 (Tekrarbasım: Islamic Geography serisi içerisinde Cilt 105), İngilizce çevir E
...

Björkman, Walther: Beiträge zur Geschichte der
Staatskanzlei im islamischen Ägypten, Hamburg 1928
(Tekrarbasım: Islamic Geography serisi içerisinde
Cilt 53)
...
: Paper before print
...

Boncompagni, Baldassarre: Della vita e delle opere
di Gherardo Cremonese, traduttore del secolo duodecimo
...
9-115)
...
: Reflections on the Kitāb
al-Badīʿ of Ibn al-M uʿtazz, Atti del Terzo Congresso
di Studi Arabi e Islamici, Ravello 1-6 eylül 1966 içerisinde, Neapel 1967, s
...

Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen
Litteratur, Cilt 1, Weimar 1898; Cilt 2, Berlin 1902;
Supplementbände 1-3, Leiden 1937-1942
...
Actes du symposium
international d’histoire de la civilisation musulmane
(Bordeaux 25-29 Haziran 1956) içerisinde, Paris 1957
(Tekrarbasım: Paris 1977)
...

Bülow, Georg: Des Dominicus Gundissalinus Schrift
von der Unsterblichkeit der Seele, Beiträge zur

184

B İ B L İ Y O G R A F Y A

Geschichte der Philosophie des Mittelalters içerisinde (Münster) Cilt 2, sayı 3, 1897, s
...

Bülow, Georg: Des Dominicus Gundissalinus Schrift
von dem Hervorgange der Welt (De processione
mundi), Beiträge zur Geschichte der Philosophie des
Mittelalters içerisinde (Münster) Cilt 24, sayı 3, 1925,
s
...

Bumm, Anton: Die Identität der Abhandlungen des
Isḥāḳ Ibn ʿAmrān und des Constantinus Africanus
über die Melancholie, Münih 1903 (Tekrarbasım:
Islamic Medicine serisi içerisinde Cilt 43, s
...

Burnett, Charles (ed
...
An English
scientist and Arabist of the early twelfth century,
Londra 1987
...

Burnett, Charles: Antioch as a link between Arabic
and Latin culture in the twelfth and thirteenth centuries, Occident et Proche-Orient: Contacts scientifiques au temps des Croisades
...
1-19
...
The Pantegni and related texts
...

Burnett, Charles: A group of Arabic-Latin translators
working in Northern Spain in the mid-12th century, Journal of the Royal Asiatic Society içerisinde
(Londra) 1977-1978,S
...

Burnett, Charles: Hermann of Carinthia, De essentiis
...

Burnett, Charles: Master Theodore, Frederick II’s
philosopher, Federico II e le nuove culture
...
225-285
...
baskı, Cilt 1: Von den ältesten Zeiten
bis zum Jahre 1200 n
...
, Cilt 2: Von 1200-1668
...
baskıdan Tekrarbasım: New York ve
Stuttgart 1965)
...
Brunschvig, Robert
...
: The discovery of the pulmonary
circulation: A new approach, Bulletin of the History
of Medicine içerisinde (Baltimore) 31/1957/44-77
(Tekrarbasım: Islamic Medicine serisi içerisinde Cilt
79, S
...

Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus
von Montekassino
...
F
...


1-44 (Tekrarbasım: Islamic Medicine serisi içerisinde
Cilt 43, S
...

Creutz, Rudolf ve Walter Creutz: Die «Melancholia»
bei Konstantinus Africanus und seinen Quellen
...
312-337)
...
M
...

Daremberg, Charles: Recherches sur un ouvrage qui
a pour titre Zad el-Mouçafir, en arabe, Éphodes,
en grec, Viatique, en latin, et qui est attribué, dans
les textes arabes et grecs, à Abou Djafar, et, dans le
texte latin, à Constantin, Archives des missions scientifiques et littéraires, choix de rapports et instructions içerisinde (Paris) 2/1851/490-527 (Tekrarbasım:
Islamic Medicine serisi içerisinde Cilt 39, s
...

Dekker, Elly: The Stars on the Rete of the so-called
«Carolingian Astrolabe», bkz
...

Delisle, Guillaume: Détermination géographique de la
situation et de l’ étendue des différentes parties de la
terre
...

Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et l’origine de nos chiffres arabes, Archives internationales
d’histoire des sciences içerisinde (Paris) 15/1962/3-45
(Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi içerisinde Cilt 96, S
...

Dictionary of Scientific Biography, Ed
...
Gillispie, Cilt 1-14, New York 1970-1976; Cilt 15:
Supplement I
...

Dinānah, Taha: Die Schrift von Abī Gaʿfar Aḥmed ibn
ʿAlī ibn Moḥammed ibn ʿAlī ibn Ḫātimah aus Almeriah
über die Pest, Archiv für Geschichte der Medizin içerisinde (Leipzig) 19/1927/27-81 (Tekrarbasım: Islamic
Medicine serisi içerisinde Cilt 92, s
...

Dold-Samplonius, Yvonne: Practical Arabic mathematics: Measuring the muqarnas by al-Kāshī, Centaurus
içerisinde (Kopenhagen) 35/1992/193-242
...
Studies
in medieval and early modern mathematics in honour
of H
...
L
...
M
...
P
...
93-106
...
Histoire des doctrines cosmologiques de Platon à Copernic
...

The Encyclopaedia of Islam, New Edition, 11 cilt,
Leiden ve Londra 1960-2002
...
Geographisches, ethnographisches und biographisches Wörterbuch der
muhammedanischen Völker
...


B İ B L İ Y O G R A F Y A

Farmer, Henry George: Clues for the Arabian influence
on European musical theory, Journal of the Royal
Asiatic Society içerisinde 1925, S
...

271-290)
...
463-533)
...
535-539)
...
433-442)
...

Farmer, Henry George: Studies in Oriental music, 2
cilt, Frankfurt 1986 ve yeni basım 1997 ayrıca The
Science of Music in Islam içerisinde Cilt 1-2
...

Fuchs, Walter: Was South Africa already known in the
13th century?, Imago Mundi içerisinde (Londra)
10/1953/50-51
...
Bernard Lewis ve P
...
Holt, Londra 1962, S
...

Garbers, Karl: Isḥāḳ ibn ʿImrān: Maḳāla fī l-māliḪūliyā
(Abhandlung über die Melancholie) und Constantini
Afrikani Libri duo de melancholia, Arapça ve Latince
bir arada basımıştır, Hamburg 1977
...

[el-Cezerī, al-Cāmiʿ beyn el-ʿİlm ve el-ʿAmel en-Nāfiʿ fī
Ṣināʿat el-Ḥiyel] The Book of Knowledge Ingenious
Mechanical Devices (Kitāb fī maʿrifat al-Ḥiyal alhandasiyya) by Ibn al-Razzāz al-Jazarī, çeviri ve
dipnotlar Donald R
...

[el-Cezerī] İbn er-Razzāz el-Cezerī Bedīʿazzemān
Ebū el-ʿİzz İsmāʿīl b
...
Arapça ve İngilizce önsöz Fuat
Sezgin
...

Gerland, Ernst: Geschichte der Physik, Erste Abteilung:
Von den ältesten Zeiten bis zum Ausgange des achtzehnten Jahrhunderts, München ve Berlin 1913

185

(Geschichte der Wissenschaften in Deutschland
...
Cilt 24)
...

Almanca çeviri S
...

von Goethe, Johann Wolfgang: West-östlicher Divan
...

Goethe ve Schiller Archivi’nin istyeğiyle yayınlayan
Anton Kippenberg ve diğerleri Mainz 1932
...
und sein
Verhältnis zur aristotelischen und arabischen
Philosophie, M
...
Abhandlungen zur Geschichte der
Scholastik und Mystik içerisinde Cilt 2, München
1936, s
...
275-309)
...
1-79)
...

Grundmann, Herbert: Vom Ursprung der Universität
im Mittelalter, Berlin 1957 (Berichte über die
Verhandlungen der Sächsischen Akademie der
Wissenschaften zu Leipzig
...
-histor
...

von Grunebaum, Gustave Edmund: Classicisme et
déclin culturel dans l’ histoire de l’Islam, bkz
...

von Grunebaum, Gustave Edmund ve Willy Hartner
(editörler): Klassizismus und Kulturverfall
...

von Grunebaum, Gustave Edmund: Medieval Islam
...
ed
...

Hartner, Willy ve Matthias Schramm: al-Bīrūnī and the
Theory of the Solar Apogee: an example of originality in Arabic Science, Scientific Change
...
University of Oxford, 9-15
Temmuz 1961, ed
...
C
...
206-218
...
319-337
...
: Studies in the history of medieval
science, New York 1924
...
Ḥāzim al-Qarṭāğannīs Grundlegung
der Poetik mit Hilfe aristotelischer Begriffe, Beyrut
1969
...
177207
...
201-237
...
14)
...

Eine
Zusammenstellung und kritische Bewertung der wichtigsten vorcolumbischen Entdeckungsreisen an Hand
der darüber vorliegenden Originalberichte, 4 cilt,
Leiden 1944-1956
...
: The Book of Knowledge of Ingenious
Mechanical Devices, bkz
...

Hirschberg, Julius ve Julius Lippert: Ali ibn Isa
...

Hirschberg, Julius: Geschichte der Augenheilkunde, 2
...

Hirschberg, Julius: Über das älteste arabische Lehrbuch
der Augenheilkunde, Sitzungs-berichte der Königlich
Preußischen Akademie der Wissenschaften içerisinde (Berlin), 1903, s
...
30-44)
...
Friedrich II
...

Horten, Max: Die Metaphysik Avicennas, übersetzt und
erläutert, Halle ve New York 1907 (Tekrarbasım:
Islamic Philosophy serisi içerisinde Cilt 40-41)
...
1640), übersetzt und erläutert, Straßburg 1913
(Tekrarbasım: lslamic Philosophy serisi içerisinde
Cilt 92)
...
Jahrhunderts
...

Ibel, Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter,
Erlangen 1908 (Tekrarbasım: Natural Sciences in
Islam serisi içerisinde Cilt 45, s
...

İbn Ebī Uṣaybiʿa: ʿUyūn el-Enbāʾ fī Ṭabaḳāt el-Eṭıbbāʾ,
ed
...

İbn el-Heysem: eş-Şükūk ʿalā Baṭlamiyūs, Kahire
1971
...
Ṣālḫānī, Beyrut 1890 (Tekrarbasım:
Beyrut 1958)
...
Ḫūrī, Dımeşk 1970
...
Gustav Flügel,
Leipzig 1872
...
M[ichael]
J[an] de Goeje
...

[İbn Sīnā: Kitāb eş-Şifāʾ] eş-Şifāʾ
...
3
...
Zekeriyyā Yūsuf, Kahire
1956
...
ed
...
, Neapel ve Rom 1970-1984, Fransızca
çeviri Pierre Amadée Jaubert şu başlıkla Géographie
d’ Édrisi cilt 1-2, Paris 1836-1840 (Tekrarbasım:
Islamic Geography serisi içerisinde Cilt 2-3)
...
Zeitschrift der
Forschungsstelle Papiergeschichte içerisinde (Mainz)
13,5-6/1963 (Dez
...

Irigoin, Jean: Papiers orientaux et papiers occidentaux, La paléographie grecque et byzantine, ed
...

Bompaire ve J
...
45-54
...

Islamic Mathematics and Astronomy, Cilt 1-112,
Frankfurt am Main: Institut für Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1997-2002
...

Islamic Philosophy, Cilt 1-120, Frankfurt am Main:
Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften 1999-2000
...

Jacquart, Danielle (ed
...
Burnett, Charles
...

Jahn, Karl: Die Erweiterung unseres Geschichtsbildes
durch Rašīd al-Dīn, Anzeiger der Österreichischen
Akademie der Wissenschaften, Philologischhistorische
Klasse
içerisinde
(Viyana)
107/1970(1971)/139-149
...

Jahn, Karl: Täbris, ein mittelalterliches Kulturzentrum
zwischen Ost und West, Anzei-ger der Philologischhistorischen Klasse der Österreichischen Akademie
der Wissenschaften içerisinde (Viyana) 105/1968/201211
...

Jammers, Ewald: Gedanken und Beobachtungen zur
Geschichte der Notenschriften, Festschrift Walter
Wiora içerisinde Kassel 1967, s
...

Jones, Alexander: An eleventh-century manual of
Arabo-Byzantine astronomy, Amsterdam 1987
...
: Geschichte der Mathematik im
Mittelalter, Leipzig ve Basel 1964
...
ve Boris A
...

Kantorowicz, Ernst: Kaiser Friedrich der Zweite, 3
...

Kennedy, Edward S
...

Kennedy, Edward S
...

Kennedy, Edward S
...

Studies in honour of S
...
Taqizadeh içerisinde,
Londra 1962, s
...

Kennedy, Edward S
...
Transue: A medieval iterative algorism, The American Mathematical
Monthly içerisinde (Menasha, Wisc
...

Kennedy, Edward S
...
Convegno internazionale
9-15 aprile 1969 içerisinde, Roma 1971 (Accademia
Nazionale dei Lincei), s
...

Kennedy, Edward S
...
97-109
...
v
...

Köhler, G
...
Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, 3 cilt,
Breslau 1887
...

von Kremer, Alfred: Culturgeschichte des Orients unter
den Chalifen, 2 cilt, Viyana 1875-1877
...
Ein iranischer Forscher des
Mittelalters, Der Islam içerisinde (Berlin) 26/1942/115 (Tekrarbasım: lslamic Mathematics and Astronomy
serisi içerisinde Cilt 36, s
...

Krumbacher, Karl: Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des
Oströmischen Reiches (527-1453), 2
...


187

Kunitzsch, Paul: Das Arabische als Vermittler und
Anreger europäischer Wissenschaftssprache, Berichte
zur Wissenschaftsgeschichte içerisinde (Weinheim)
17/1994/145-152
...
Vat
...
1056, Zeitschrift
der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft içerisinde (Wiesbaden) 120/1970/281-287
...
Pierluigi Pizzamiglio içerisinde, Cremona 1992
(Annali della Biblioteca Statale e Libreria Civica di
Cremona Cilt 41, 1990), s
...

Kunitzsch, Paul: Glossar der arabischen Fachausdrücke
in der mittelalterlichen euro-päischen Astrolabliteratur,
Göttingen 1983
...
S
...
227-236
...

Lasswitz, Kurd: Geschichte der Atomistik vom Mittelalter
bis Newton, Leipzig 1890 (Tekrarbasım: Hildesheim
1963 ve 1984)
...

Lehmann, Hermann: Die Arbeitsweise des Constantinus
Africanus und des Johannes Afflacius im Verhältnis
zueinander, Archeion içerisinde (Roma) 12/1930/272281 (Tekrarbasım: Islamic Medicine serisi içerisinde
Cilt 43, s
...

Lelewel, Joachim: Géographie du Moyen Âge, Cilt
1-4; Cilt 5, Épilogue, Atlas composé de cinquantes
planches, Brüksel ve Paris 1850-1857 (Tekrarbasım:
Islamic Geography serisi içerisinde Cilt 129-133)
...

Lewicki, Tadeusz: Marino Sanudos Mappa mundi
(1321) und die runde Weltkarte von Idrīsī (1154),
Rocznik Orientalistyczny içerisinde (Warschau)
38/1976/169-195
...
11-68)
...
S
...
46-66)
...
Masʿūd al-Kāšī
übersetzt und erläutert, ed
...
Siggel, Berlin 1953
(Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi içerisinde Cilt 56, s
...

Luckey, Paul: Die Rechenkunst bei Ğamšīd b
...
75-225)
...
Thomas d’Aquin et la
découverte de l’ Amérique, Revue Thomiste içerisinde (Paris) 1/1893/46-64, 200-221
...

Manitius, Max: Geschichte der lateinischen Literatur
des Mittelalters, 3 cilt, München 1911-1931
...
/13
...
): Jāmiʿ al-mabādi’ʾ wa
al-ghāyāt fi ʿilm al-mīqāt / Comprehensive Collection
of Principles and Objectives in the Science of
Timekeeping, Tıpkıbasım-Edisyon Fuat Sezgin, 2 cilt,
Frankfurt a
...
: Institut für Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1984 (Series C - 1, 1-2)
...
M
...

Marre, Aristide: Le Talkhys d’ Ibn Albannâ, traduit pour
la première fois
...
1-31)
...

Mercier, Raymond: Astronomical tables in the twelfth
century, Adelard of Bath, ed
...
87-118
...
Actes du colloque de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 Mart 1997, ed
...
325-342
...

el-Mesʿūdī: et-Tenbīh ve-el-İşrāf, ed
...

Meyerhof, Max: Die allgemeine Botanik und
Pharmakologie des Edrisi, Archiv für Geschichte
der Mathematik, der Naturwissenschaften und
der Technik içerisinde (Leipzig) 12/1930/225-236
(Tekrarbasım: Islamic Medicine serisi içerisinde Cilt
96, S
...


Meyerhof, Max: Über die Pharmakologie und Botanik
des arabischen Geographen Edrisi, Archiv für
Geschichte der Mathematik, der Naturwissenschaften
und der Technik içerisinde (Leipzig) 12/1930/45-53,
236 (Tekrarbasım: Islamic Medicine serisi içerisinde
Cilt 96, s
...
Micheau, Françoise, La médecine arabe et l’occident médiéval, bkz
...

Millás Vallicrosa, José Maria: Assaig d’història de les
idees físiques i matemàtiques a la Catalunya medieval, Cilt 1, Barcelona 1931 (Estudis Universitaris
Catalans
...

Miller, Konrad: Mappae Arabicae, 6 Cilt, Stuttgart
1926-1931 (Tekrarbasım: Islamic Geography sCilt
240-241)
...
Université de
Louvain, Recueil de travaux d’histoire et de philologie içerisinde, séri 6, 9/1976/45-55
...
gr
...

Mordtmann, Johannes Heinrich: Das Observatorium
des Taqī ed-dīn zu Pera, Der Islam içersinde (Berlin
ve Leipzig) 13/1923/82-96 (Tekrarbasım: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 88,
s
...

Müller, Marcus Joseph: Ibnulkhatîbs Bericht
Über die Pest, Sitzungsberichte der Königlich
Bayerischen Akademie der Wissenschaften (Münih)
...
37-70)
...
): Die Quaestiones naturales des
Adelardus von Bath, Münster 1934 (Beiträge zur
Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Cilt 31,
sayı 2)
...

Needham, Joseph: Science and Civilisation in China,
10 Cilt, Cambridge, Londra, New York, Melbourme
1954-1985
...

Neubauer, Eckhard: Zur Rolle der Araber in der
Musikgeschichte des europäischen Mittelalters, Islam
und Abendland
...
von
André Mercier içerisinde, Bern ve Frankfurt 1976, S
...

Neugebauer, Otto: Commentary on the astronomical
treatise Par
...
2425, Brüksel 1969
...


B İ B L İ Y O G R A F Y A

Özkan, Zahide: Die Psychosomatik bei Abū Zaid
al-Balḫī (gest
...
D
...

Olearius, Adam: Vermehrte newe Beschreibung der
muscovitischen und persischen Reyse … Schleszwig
1656 (Tekrarbasım: ed
...

Palencia, Angel Gonzáles: Los Mozárabes de Toledo
en los siglos XII y XIII
...

Perkuhn, Eva Ruth: Die Theorien zum arabischen
Einfluß auf die europäische Musik des Mittelalters,
Walldorf (Hessen) 1976
...
, von
Sophus Ruge yeniden gözden geçirilmiş baskı
München 1877
...
De
la conquête arabe à l’époque almohade, Paris 1997
...

[el-Qazvīnī: Āsār el-Bilād] Zakarija Ben Muhammed
Ben Mahmud el-Cazwini’s Kosmographie
...
Die
Denkmäler der Länder, ed
...

Quatremère, Étienne: Raschid-eldin
...

[Ramelli, Agostino:] The various and ingenious
machines of Agostino Ramelli
...
Çeviri
ve biyografik araştırma Martha T
...
Dipnotlar
Eugene S
...

Ramusio, Gian Battista: Delle Navigationi et viaggi,
Venedik 1563-1606 (Tekrarbasım: I-III, Amsterdam
1968-1970)
...

Muḥammed Şefīʿ, Lahor 1947
...

Renan, Emest: Averroés et l’ Averroïsme, 3
...

Renaud, Henri-Paul-Joseph: Un médecin du royaume
de Grenade
...
181-214)
...
191-203)
...
260-261)
...

Ritter, Hellmut: Die Geheimnisse der Wortkunst (Asrār
al-balāġa) des ʿAbdalqāhir al-Curcānī
...

Rose, Valentin: Ptolemäus und die Schule von Toledo,
Hermes içerisinde (Wiesbaden) 8/1874/327-349
(Tekrarbasım: lslamic Mathematics and Astronomy
serisi içerisinde Cilt 63, s
...

Rosenfeld, Boris: Die Mathematik der Länder des
Ostens im Mittelalter, bkz
...

Rosenthal, Franz: Das Fortleben der Antike im Islam,
Zürich ve Stuttgart 1965
...
An
introduction to history, New York 1958
...

Ruska, Julius: Zur ältesten arabischen Algebra und
Rechenkunst, Heidelberg 1917
...

Saliba, George: Arabic planetary theories after the
eleventh century AD, Encyclopedia of the History of
Arabic Science içerisinde Cilt 1, Londra ve New York
1996, S
...

Sandler, Christian: Die Reformation der Kartographie
um 1700, Münih ve Berlin 1905
...

Sayılı, Aydın: Al Qarāfī and his explanation of fhe
rainbow, Isis içerisinde (Brügge) 32/1940(1947)/1626 (Tekrarbasım: Natural Sciences in Islam serisi
içerisinde Cilt 34, S
...

Sayılı, Aydın: A short article of Abû Sahl Waijan ibn
Rustam al Qûhî on the possibility of infinite motion
in finite time, Actes du VIII Congrès international
d’histoire des sciences, Florence-Milan 3-9 Eylül
1956 içerisinde, Florenz 1958, Cilt 1, s
...

Sayılı, Aydın: Thâbit ibn Qurra’s Generalization of the
Pythagorean Theorem, Isis içerisinde (Baltimore)
51/1960/ 35-37
...
970-988), Belleten
içerisinde (Ankara) 26/1962/696-697
...
,
Doktora Berlin 1969
...

Schipperges, Heinrich: Die Assimilation der arabischen
Medizin durch das lateinische Mittelalter, Wiesbaden
1964
...
Jahrhundert, Centaurus
içerisinde (Kopenhagen) 4/1955-56/325-350
...

Schipperges, Heinrich: Handschriftenstudien in spanischen Bibliotheken zum Arabismus des lateinischen
Mittelalters, Sudhoffs Archiv içerisinde (Wiesbaden)
52/1968/3-29
...

Schipperges, Heinrich: Ideologie und Historiographie
des Arabismus, Wiesbaden 1961, (Sudhoffs Archiv,
Beihefte, 1)
...

Schlesinger, Kathleen: The question of an Arabian
influence on musical theory, The Musical Standard
içerisinde (Londra) N
...
25/1925/148-150, 160-162
...

Schnaase, Leopold: Alhazen
...
F
...
140-164 (Tekrarbasım: Natural Sciences in Islam
serisi içerisinde Cilt 33, S
...

Schneider-Carius, Karl: Wetterkunde, Wetterforschung,
München 1955
...
Hartner, Willy
...
2-22, arab
...

85-65
...

Schramm, Matthias: Zur Entwicklung der physiologischen Optik in der arabischen Literatur, Sudhoffs
Archiv für Geschichte der Medizin içerisinde
(Wiesbaden) 43/1959/289-328
...

The Science of Music in Islam, Cilt 1-5, Frankfurt
am Main: Institut für Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften 1997-1999
...
Gesamtindices zu Bd
...
M
...
Cilt
10-12, Frankfurt 2000
...
Ein Beitrag zur
Geschichte der Botanik bei den Arabern, Zeitschrift
für Assyriologie und verwandte Gebiete içerisinde (Straßburg) 24/1910/225-265; 25/1911/39-88
(Tekrarbasım: Natural Sciences in Islam serisi içerisinde Cilt 18, s
...

Simon, Udo Gerhard: Mittelalterliche arabische
Sprachbetrachtung zwischen Grammatik und
Rhetorik: ʿilm al-maʿānī bei as-Sakkākī, Heidelberg
1993
...

Stautz, Burkhard: Die früheste bekannte Formgebung
der Astrolabien, Ad radices
...
Anton von
Gotstedter, Stuttgart 1994 içerisinde s
...

Steiger, Amald: Zur Sprache der Mozaraber, Sache,
Ort und Wort
...
624-723
...
Jahrhunderts,
Viyana 1904 (Tekrarbasım: Graz 1956)
...
Meteorologie
...

Sudhoff, Karf: Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissenschaft ins Abendland und die beiden
Salernitaner Frühscholastiker Maurus und Urso, als
Exponenten dieser Vermittlung, Archeion içerisinde (Roma ve Paris) 14/1932/359-369 (Tekrarbasım:
Islamic Medicine serisi içerisinde Cilt 43, s
...

Sudhoff, Karl: Daniels von Morley liber de naturis inferiorum et superiorum … Archiv für die Geschichte
der Naturwissenschaften und der Technik içerisinde
(Leipzig) 8/1917-18/1-40
...
179-184)
...
el-Ḥasan b
...
Seri
12/1912/289-332 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics
andAstronomy serisi içerisinde Cilt 57, s
...

Suter, Heinrich: Die Abhandlungen Thâbit b
...
68-109)
...
zu zeitgenössischen Gelehrten des
Ostens und Westens, insbesondere zu dem arabischen Enzyklopädisten Kemâl ed-din ibn Yûnis, H
...
J
...
1-8 (Tekrarbasım: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 77,
s
...

Suter, Heinrich: Die Mathematiker und Astronomen der
Araber und ihre Werke, Leipzig 1900 (Tekrarbasım:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi içerisinde
Cilt 82, s
...

Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Abû Zakarîjâ
el-Ḥaṣṣâr, Bibliotheca Mathematica içerisinde
(Leipzig) 3
...
322-360)
...
Seri 7/1906-7/113-119
(Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi içerisinde Cilt 82, s
...

Suter, Heinrich: Über die Geometrie der Söhne des
Mûsâ ben Schâkir, Bibliotheca Mathematica içerisinde (Leipzig, Berlin) 3
...
137-150)
...
Cerīr: Ta’rīḪ ar-Rusul we-elMulūk, ed
...
(Tekrarbasım: aynı yer 1964)
...
La
madrasa Nizamiyya et son histoire, Paris 1939
...

el-Ḥasan, Taḳiyyuddīn ve el-Hendese el-Mīkānīkiyye
el-ʿArabiyye, Halep 1976
...

Tihon, Anne: L’ astronomie byzantine (du Vʿau XVʿ siècle), Byzantion içerisinde (Brüksel) 51/1981/603-624
...
Actes du colloque de Louvain-la-Neuve,
24 ve 25 Mart 1997, hsg
...
313-324
...

Tihon, Anne: Les tables astronomiques persanes à
Constantinople dans la première moitié du XlV siècle,
Byzantion içerisinde (Brüksel) 57/1987/471-487, ve 4
resim
...

Tihon, Anne: Un traité astronomique chypriote du
XIVʿsiècle, Janus içerisinde (Leiden) 64/1977/279308; 66/1979/49-81; 68/1981/65-127
...

Togan, Zeki Velidi: İlhanlılarla Bizans arasmdaki
kültür münasebetlerine ait bir vesika (A document
concerning cultural relations between the Ilkhanide
and Byzantiens), Islam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi
içerisinde (İstanbul) 3/1966/ Ek s
...

Toomer, Gerald J
...

Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 3
...
3
...

Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 4
...
2
...

Tropfke, Johannes: Geschichte der ElementarMathematik, Cilt 5, I-II
...
Sphärik
und sphärische Trigonometrie
...
baskı Berlin ve
Leipzig 1923
...
maurischen Einfluß auf die abendländische Musik
des Mittelalters, Zeitschrift für Musikwissenschaft
içerisinde (Leipzig) 16/1934/129-141,355-357
...

Vernet, Juan: Die spanisch-arabische Kultur in Orient
und Okzident, Zürich ve München 1984
...

van de Vyver, André: Les premières traductions latines (Xʿ-XIʿs
...

Tome II
...
266-290 (Tekrarbasım: lslamic Mathematics and
Astronomy serisi içerisinde Cilt 90, s
...

Wahl, Samuel Friedrich Günther: Abdallatif’s eines

192

B İ B L İ Y O G R A F Y A

arabischen Arztes Denkwürdigkeiten Egyptens
...

Weinberg, Josef: Die Algebra des Abū Kāmil Šoğāʿ
ben Aslam, München 1935 (Tekrarbasım: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 23,
s
...

Weissenborn, Hermann: Gerbert
...

Weissenborn, Hermann: Zur Geschichte der Einführung
der jetzigen Ziffern in Europa durch Gerbert, Berlin
1892
...

Werner, Otto: Zur Physik Leonardo da Vincis, Doktora
Erlangen 1910
...
Wolfdietrich Fischer,
Cilt 1-2, Hildesheim 1970
...
V), Sitzungsberichte
der Physikalisch-medizinischen Sozietät içerisinde (Erlangen) 37/1905/392-455 (Tekrarbasım:
Wiedemann, Aufsätze içerisinde Cilt 1, s
...

Wiedemann, Eilhard: Fragen aus dem Gebiet der
Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II
...
789-791 ve Natural Sciences in Islam serisi içerisinde Cilt 34, s
...

Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschafts-geschichte, ed
...
M
...

Wiedemann, Eilhard: Die Naturwissenschaften bei den
orientalischen Völkern, Erlanger Aufsätze aus ernster
Zeit içerisinde Erlangen 1917, s
...
Wiedemann, Gesammelte Schriften içerisinde Cilt
2, s
...

Wiedemann, Eilhard: Optische Studien in Laienkreisen
im 13
...
Jahrbuch
der Photographie içerisinde (Leipzig) 27/1913/65-72
(Tekrarbasım: E
...
710-717 ve Natural Sciences in
Islam serisi içerisinde Cilt 34, s
...


Wiedemann, Eilhard: Roger Bacon und seine Verdienste
um die Optik, muhtelif yazarların katkılarıyla
hazırlanan Roger Bacon Essays içerisinde, Oxford
1914, s
...
Wiedemann,
Gesammelte Schriften içerisinde Cilt 2, s
...

Wiedemann, Eilhard: Über das al Bêrûnîsche Gefäß zur
spezifischen Gewichtsbestim-mung, Verhandlungen
der Deutschen Physikalischen Gesellschaft im Jahre
1908 içerisinde, Braunschweig 1908, s
...
113-117)
...
Abhandlungen der Kaiserlich LeopoldinischCarolinisch-en
Deutschen
Akademie
der
Naturforscher in Halle içerisinde 100/1915/1-272
(Tekrarbasım: E
...
1211-1482 ve Natural Sciences in
Islam serisi içerisinde Cilt 41, s
...

Wiedemann, Eilhard: Über die Verbreitung der
Bestimmungen des spezifischen Gewichtes nach Bîrûnî,
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Sozietät içerisinde (Erlangen) 45/1913/31-34
(Tekrarbasım: Natural Sciences in Islam serisi içerisinde Cilt 46, s
...

Wiedemann, Eilhard: Über Ṯâbit ben Qurra, sein
Leben und Wirken, Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Sozietät içerisinde (Erlangen)
52-53/1920-211 189-219 (Tekrarbasım: Aufsätze zur
arabischen Wissenschaftsgeschichte serisi içerisinde
Cilt 2, s
...

Woepcke, Franz: L’algèbre d’Omar Alkhayyâmî,
Paris 1851 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi içerisinde Cilt 45, s
...

Woepcke, Franz: Passages relatifs à des sommations de séries de cubes extraits de deux manuscrits arabes inédits du British Museum de Londres,
Journal de mathématiques pures et appliquées içerisinde (Paris), 2 série, 10/1865/83-116 (Tekrarbasım:
Islamic Mathematics and Astronomie serisi içerisinde Cilt 44, s
...

Wolf, Rudolf: Geschichte der Astronomie
...

el-Yaʿḳūbī, Aḥmed b
...

Michael Jan de Goeje, Leiden 1892 (Tekrarbasım:
Islamic Geography içerisinde Cilt 40), Fransızca
çevirisi Gaston Wiet Yaʿḳūbī
...


D A Z İLN R I
İD A

Ş A H I S

I
...

ʿAbbās b
...
İbrāhīm İbn Sebʿīn 148, 149 n
...
Süleymān eṭ-Ṭūḳātī 60
ʿAbdulḥamīd b
...
ʿAbdurraḥmān el-Curcānī 33, 52
ʿAbdulḳāhir b
...
ʿAbdulazīz er-Bekrī, Ebū ʿUbeyd 32
ʿAbdullāh b
...
Mervān, Emevi Halifesi 3
ʿAbdullāh b
...

ʿAbdullāh İbn Muḳaffaʿ 8, 154
ʿAbdullaṭīf b
...
Muḥammed el-Baġdādī 50, 51
ʿAbdulmuʾmin b
...
Muḥammed b
...
ʿÖmer b
...
Mervān, Emevi Halifesi 3
van den Abeele Baudouin 91 n
...

Abraham bar Ḥiyya alias Savasorda 140
Adalbertus, Brudzevolu 54
Adelard, Bathlı 98, 99, 102, 138
ʿAḍudeddevle, Büveyhi Prensi 91
Agricola, Georgius 75, 151, 178
Agrippa, Nettesheimlı 167
Agun Asbackewitz (Āḫund Özbekoğlu?) 130
el-Aḥdeb el-Ḥāsib el-Ḳayravānī, Ebū Caʿfer 55
Aḥmed b
...
ʿAlī el-Ḳalḳaşendī Şihābeddīn 73
Aḥmed b
...
Dāvūd b
...

Aḥmed b
...
Ebū Yaʿḳūb İsḥāḳ b
...

Aḥmed b
...

Aḥmed b
...

Aḥmed b
...
, 51, 171 n
...
el-Musennā 156
Aḥmed b
...
İbrāhīm el-Uḳlīdīsī, Ebū el-Ḥasan 21, 67
Aḥmed b
...
İdrīs el-Ḳarāfī, Şihābeddīn 148

193

Aḥmed b
...
Muḥammed b
...

Aḥmed b
...
Kesīr el-Ferġānī 102, 105, 137,
139, 140, 144
Aḥmed b
...
Mūsā er-Rāzī, Ebū Bekir 100,
101
Aḥmed b
...
Naṣr el-Ceyhānī 23
Aḥmed b
...

Aḥmed b
...
Muḥammed eṭ-Ṭayyib es-Seraḫsī, Ebū elʿAbbās 68
Aḥmed b
...

Aḥmed b
...
eṣ-Ṣalāḥ 35, 171
Aḥmed b
...
Mūsā b
...
Benū Mūsā
Aḥmed b
...
Sehl el-Belḫī, Ebū Zeyd 22, 23
Aḥmed b
...
Cābir el-Belāḏūrī, Ebū el-ʿAbbās
176 n
...
Yaḥyā İbn Faḍlallāh el-ʿÖmerī 62
Aḥmed er-Rāzī bkz
...
Muḥammed b
...
Muḥammed, Şihābeddīn 71, 71 n
...
, 80, 81
Ahron 4
Akpınar, Cemil 76 n
...
ʿAlī b
...
, Portekiz Kralı 119
Alfons VI
...
, Kastilyalı 44, 154
Alhacen veya Alhazen bkz
...
el-Ḥasan İbn
el-Heysem
al-Hassan, Ahmed Y
...
el-Ḥasan, Aḥmed
ʿAlī b
...
Aḥmed İbn Yūnis eṣ-Ṣadefī,
Ebū el-Ḥasan 133, 156
ʿAlī b
...
el-ʿAbbās el-Mecūsī 22, 91, 91 n
...
, 151
ʿAlī b
...
el-Ḥuseyn b
...
,
23, 33, 61
ʿAlī b
...
Ḥasan en-Nesevī 20 n
...
İbrāhīm b
...
ʿĪsā el-Keḥḥāl 32
ʿAlī b
...
Muḥammed İbn el-Esīr, ʿİzzeddīn

194

D İ Z İ N

Ebū el-Ḥasan 52
ʿAlī b
...
Muḥammed el-Ḳūşcī, ʿAlāʾaddīn 64, 65 75
ʿAlī b
...
Yūsuf b
...

Άλίμ bkz
...
el-Aʿlem el-Baġdādī, Ebū el-Ḳāsım
Allard, André 98 n
...
, 145, 145 n
...
ʿAlī el-Mevṣılī 22, 23
ʿAmr b
...

ʿAmr b
...
Palaiologos 158
Angeli, Jacopo (Jacobus Angelus) 101
Antuña, Melchor M
...

d’Anville, Jean-Baptiste Bourguignon 109, 110, 111, 133,
134
Apollonios, Pergæli 13, 170, 171
el-ʿArabī el-Ḫaṭṭābī, M
...

Arġūn, Moğol Hükümdarı 49
Aristerch 165
Aristoteles 5, 5 n
...
, 29, 32, 82, 95, 97,
148, 158, 170, 171
Aristoteles Arabus 97, ayrıca bkz
...
57 n
...

Aṣbaġ b
...

Avencebrol (Ibn Gabirol) 165
Averroes bkz
...
Aḥmed b
...

el-ʿAvfī bkz
...
Muḥammed b
...
el-Hüseyn b
...

Bābür
Bacon bkz
...

Barhebräus, Ebū el-Ferec İbn el-ʿİbrī 153, 171 n
...

Barthold, Wilhelm 131, 132
Basilios Batatzes 132
Basset, Henri 149 n
...
Muḥammed b
...
Sinān
Baudet, Pierre J
...
117 n
...

Baur, Ludwig 141, 142
Beauchamps, Joseph 111
Beazley, C[harles] Raymond 113 n
...

Beichert, Eugen 87 n
...

Bel, Alfred 63 n
...
Aḥmed b
...
Cābir
Belli, Sylvius 11
Benedetti, Giovanni Battista 21
Benū Mūsā (Mūsā b
...

Berggren, John L
...

Bernier, François 132
Bessarion, Kardinal 160
el-Bīrūnī bkz
...
Aḥmed
el-Biṭrūcī bkz
...

Björkman, Walther 73 n
...
175 n
...

Boethius (Boëtius), Anicius Manlius Severinus 141
Bombaci, Alessio 38 n
...

Boncompagni, Baldassarre 142 n
...
19 n
...

Bouvat, Lucien 64 n
...
, 42, 165 n
...
36 n
...

von den Brincken, Anna-Dorothee 114 n
...
, 40 n
...
, 52 n
...
, 54 n
...
, 58 n
...
, 63 n
...
, 100 n
...

Brunschvig, Robert 168 n
...

Bumm, Anton 93 n
...
36 n
...

Burnett, Charles 22 n
...
, 95 n
...
, 114 n
...
,
140 n
...
, 152 n
...

Burzūyeh 8
Busard, Hubertus L
...
67 n
...


C
Cabanelas, Darío 149 n
...
Eflaḥ 24, 35

Ş A H I S

Cābir b
...
Muḥammed b
...
Muḥammed b
...
ʿAmr b
...
, 15 n
...
, 27 n
...
, 55 n
...

Cassini de Thury, Jacques 125
Cassini, Jean Dominique 108, 125
Celāleddīn b
...
Muḥammed b
...
Mesʿud el-Kāşī Ġıyāseddīn 64, 65, 66, 67, 67
n
...
Aḥmed b
...
Naṣr
el-Cezerī bkz
...

Chardin, Jean 132
Chaucer, Geoffrey 65
de Chazelles, Jean Matthieu 108, 109
Cingīz bkz
...

Clavius, Christoph 15
Cochrane, Louise 98 n
...
Kolumbus
Columbus, Realdus (Realdo Colombo) 50
Constantinus Africanus 22, 91, 92, 93, 94, 95, 95 n
...
50 n
...

Cortesão, Armando 70 n
...
, 92 n
...

Creutz, Walter 93 n
...
25 n
...
ʿAbdulḳāhir b
...
Cibrīl b
...


D
Dalpoem, Pero 71
Dalton, O
...
156 n
...

Debarnot, Marie-Thérèse 26 n
...

Dekker, Elly 135 n
...
, 126, 127, 127 n
...

Denis, Portekiz Kralı 100
Descartes, René 28, 29
Desmaisons, le Baron [Pjotr Ivanovich] 130 n
...

Diaconus, Petrus 92
Dietrich, Freibergli (Theodoricus Teutonicus) 56, 159,
163, 165
Dinānah, Taha 57 n
...

Dold-Samplonius, Yvonne 28 n
...

Draelants, Isabelle 91 n
...

Drew, Alison 98 n
...

Duhem, Pierre (Maurice-Marie) 86, 103 n
...
, 140
n
...
Muḥammed İbn Muʿāẕ
Ebū ʿAbdullāh el-İdrīsī bkz
...
Muḥammed
b
...
el-Ḥüseyn b
...
Aḥmed b
...
Mūsā
Ebū Bekir er-Rāzī bkz
...
Zekeriyyā
Ebū Caʿfer el-Ḫāzin bkz
...
el-Ḥüseyn
Ebū el-ʿAbbās el-Īrānşehrī 15
Ebū el-Berekāt bkz
...
Malkā
Ebū el-Berekāt Hibetallāh b
...
Muḥammed b
...
Aḥmed b
...
Barhebräus
Ebū el-Fidāʾ bkz
...
ʿAlī b
...
Muḥammed b
...
Aḥmed b
...

Venend
Ebū el-Ḥasan aṭ-Ṭaberī bkz
...
Muḥammed
Ebū el-Ḥasan el-Ḳaleṣādī bkz
...
Muḥammed
Ebū el-Ḥasan el-Marrākuşī bkz
...
ʿAlī
Ebū el-Ḥasan en-Nesevī 20
Ebū el-ʿİzz el-Cezerī bkz
...
Eslem 17, 17 n
...
Mesleme b
...
Ḫalef b
...
Mevhūb b
...
Caʿfer b
...
ʿÖmer
Ebū Naṣr bkz
...
ʿAlī
Ebū Naṣr el-Fārābī bkz
...
Muḥammed b
...
Manṣūr b
...
Muḥammed b
...
Ümeyye b
...
Veycān b
...
ʿAbdullāh b
...
Muḥammed
Yaḥyā
Ebū Zekeriyyāʾ el-Ḥaṣṣār bkz
...
ʿAbdullāh
b ʿAyyāş
Ebū Zeyd el-Belḫī bkz
...
Sehl
Eckebrecht, Philipp 123
Ehrig-Eggert, Carl 175 n
...
, Portekiz Kralı 70
Eratosthenes 11
Eugenios 146
Evans, Dafydd 98 n
...


F
Fabre, Jean-Baptiste 127, 132
el-Faḍl b
...
ʿİmāduddevle eṭ-Ṭabīb Reşīdeddīn 49, 58,
60, 62, 157, 158, 158 n
...
Muḥammed b
...
elḤüseyn
el-Fārābī bkz
...
Muḥammed b
...
, 52, 87, 87 n
...
, 89
n
...

Fazlıoğlu, İ
...

Ferec ben Sālim 95
el-Ferġānī bkz
...
Muḥammed b
...
75 n
...
İbrāhīm b
...
Leonardo, Pisalı
Fischer, Theobald 48, 48 n
...
, 98 n
...
131 n
...
M
...

Frank, Joseph 148 n
...
99, 100, 148, 149, 149 n
...
, 149 n
...

Garbers, Karl 93 n
...
Muḥammed b
...
Muḥammed b
...
Sylvester 101, 102, 134,
135, 136, 137
Gerhard, Cremonalı 22, 34, 50, 54, 95, 96, 98, 100, 103,
139, 142, 143, 144
Gerlach, Stephan 74
Gerland, Ernst 36 n
...
Cemşīd b
...

Gilbert, Allan H
...

Gilson, Étienne 1 n
...

Giuntini, Francesco 11
Glessgen, Martin-Dietrich 154 n
...

de Goeje, Michael Jan 18, 18 n
...

Gōsiōs (Süryani Çevirmen) 4
von Gotstedter, Anton 156 n
...

Graefe, Alfred 18 n
...
, 58 n
...
, 110
Gravius, Johannes bkz
...
Robert Grosseteste
Grotzfeld, Heinz 40 n
...

Grundmann, Herbert 163, 163 n
...

von Grunebaum, Gustave E
...
, 168 n
...

Guido, Arezzolu 89
Guillaume I
...
156 n
...
Yūsuf 3
Hacı Halife 129

Ş A H I S

197

A D L A R I

Hadley, George 14
Haefeli-Till, Dominique 93 n
...

Hakluyt, Richard 107
Ḫalef b
...
Yezīd, Emevi Prensi 4
el-Ḫalīl b
...
Aybek eṣ-Ṣafedī Ṣalaḥaddīn 55, 55 n
...
el-Ḫıḍr el-Ḫucendī, Ebū Maḥmūd 20, 22
von Hammer-Purgstall, Joseph 63, 86 n
...
el-Ḥasan el-İṣfehānī 61
Ḫānāḫ (Ġāġān veya Cānāḫ) b
...
Muḥammed b
...
, 169, 169 n
...
ʿAlī el-Marrākuşī, Ebū el-Ḥasan 42, 42 n
...
, 116
el-Ḥasan b
...

Alhacen veya Alhazen 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 36, 41,
53, 56, 66, 164, 165, 171, 171 n
...
Muḥammed el-Vezzān bkz
...
Mūsā b
...
Benū Mūsā
el-Ḥasan, Aḥmed Yūsuf (Ahmed Y
...
,
75 n
...

Haskins, Charles H
...
, 114 n
...
, 139 n
...
,
143 n
...
, 151 n
...

Ḥātim bkz
...

el-Ḫayyām bkz
...

el-Ḫāzinī bkz
...
, 52, 52 n
...

Hellmann, Gustav 56
Hennig, Richard 61, 119, 119 n
...
, 144
Hermannus Contractus (Hermann, Reichenaulu) 89,
102, 136, 137
Herodot 174
Heron 13
Hesronita, Johannes 101
Heṭum I
...
Aḥmed 52 n
...

Hibetallāh b
...
Malkā, Ebū el-Berekāt 171

Hibetallāh b
...
, 37 n
...
, 58, 92, 92 n
...

Hispalensis = Hispaniensis, Johannes 32, 139, 141
Hispanus, Petrus 100
Hişām b
...
27 n
...

Holt, Peter Malcolm 53 n
...
75 n
...
75 n
...
20
Horst, Eberhard 151 n
...
, 81 n
...

Hulâgu (Cengiz Han’ın Torunu) 42, 157, 172
von Humboldt, Alexander 44, 174
Ḥuneyn b
...

Ḫūrī, İbrāhīm 71 n
...
Enūşirvān 8
el-Ḥüseyn b
...

Avicenna 29, 31, 32, 50, 52, 56, 82, 88, 88 n
...
ʿAlī ez-Zevzenī 40, 40 n
...

Innozenz IV
...
Papa
Irigoin, Jean 177 n
...

İbn el-Aʿlem bkz
...
el-Aʿlem
İbn Asāl 3
İbn Bācce bkz
...
Yaḥyā
İbn Baṭṭūṭa bkz
...
ʿAbdullāh
İbn Buḫtīşūʿ bkz
...
Cibrīl
İbn Cülcül bkz
...
Ḥassān
İbn el-Bayṭār bkz
...
Aḥmed
İbn el-Bāzyār bkz
...
ʿAbdullāh b
...
Aḥmed b
...
Aḥmed b
...
Aḥmed b
...
ʿAlī b
...
Muḥammed
İbn Faḍlallāh el-ʿÖmerī bkz
...
Yaḥyā
İbn Firnās bkz
...
Firnās
İbn Ḫaldūn bkz
...
Muḥammed b
...
Muḥammed b
...
Saʿīd
İbn Ḫātime bkz
...
ʿAlī
İbn Ḥavḳal bkz
...
ʿAlī

198

İbn el-Heysem bkz
...
el-Ḥasan
İbn Ḫurradāẕbih bkz
...
ʿAbdullāh İbn
Ḫurradāẕbih
İbn el-ʿİbrī bkz
...
ʿAlī b
...
İbrāhīm
İbn Ḳunfuz bkz
...
Ḥasan
İbn Ḳurra bkz
...
Ḳurra
İbn Mācid bkz
...
Muḥammed
İbn Meymūn bkz
...
Muḥammed b
...
ʿAbdullāh İbn el-Muḳaffaʿ
İbn Munʿim bkz
...
Muḥammed
İbn el-Muʿtazz (Abdallāh) 19 n
...
Muḥammed b
...
İsḥāḳ
İbn en-Nefīs bkz
...
Ebū el-Ḥazm
İbn er-Raḳḳām bkz
...
İbrāhīm
İbn er-Rezzāz el-Cezerī bkz
...
Aḥmed b
...
Muḥammed b
...
ʿAbdulhaḳḳ b
...
Alī b
...
Aḥmed b
...
Aḥmed b
...
Aḥmed b
...
el-Ḥüseyn b
...
ʿAlī b
...
Muḥammed
İbn Ṭufeyl bkz
...
ʿAbdulmelik
İbn Türk bkz
...
Vāsiʿ
İbn Yūnis bkz
...
ʿAbdurraḥmān b
...
Kemāleddīn
İbrāhīm (veya Muḥammed) b
...
Muḥammed el-İṣṭaḫrī el-Fārisī el-Kerḫī, Ebū
İsḥāḳ 23
İbrāhīm b
...
Sābit b
...
Yaḥyā ez-Zerḳālī (veya Zerḳāllū) en-Neḳḳāş,
Ebū İsḥāq 15, 34, 65, 103, 140, 166
İdrīs II
...
Muḥammed b
...
ʿAbdullāh
İhsanoğlu, Ekmeleddin 76 n
...
Ḥuneyn 23
İsḥāḳ b
...
ʿİmrān 93 n
...
İsḥāḳ b
...
ʿAlī b
...
İbrāhīm b
...

ʿİzzeddīn İbn el-Esīr bkz
...
Muḥammed b
...
, 95 n
...
, 62 n
...

Jaubert, Pierre Amédée 177 n
...

Johannes Grammatikos 23
Jones, Alexander 156 n
...

Juschkewitsch, Adolf P
...
, 17
...
, 26
...
, 28 n
...
, 42 n
...
, 67, 67 n
...
, 152 n
...


K–Ḳ
Ḳāḍīzāde Rūmī 64
el-Ḳalḳaşendī bkz
...
ʿAlī
Kant, Immanuel 14
Kantorowicz, Ernst 150 n
...
Aḥmed b
...

el-Kāşī bkz
...
Mesʿud
el-Ḳazvīnī bkz
...
Muḥammed b
...
Muḥammed b
...
17 n
...
, 64 n
...
, 66 n
...
, 155, 155 n
...

Kiesewetter, Raphael Georg 86
el-Kindī bkz
...
İsḥāḳ b
...

Kirkpatrick, William 132
Kohl, Karl 25 n
...
Friedrich’in Oğlu 149
Konstantin, Ermenistan Kralı I
...

Kratschkowsky, Ignaz J
...

Krause, Max 33 n
...
, 177 n
...
, 142 n
...
, 159
Kubilay Han 45, 47
Kunitzsch, Paul 135 n
...
, 137 n
...
, 140 n
...
, 144, 144 n
...

el-Ḳūşcī bkz
...
Muḥammed
Kūşyār b
...
, 156
Ḳuṭbeddīn eş-Şīrāzī bkz
...
Mesʿūd
Ḳuteybe b
...

Latini, Brunetto 46, 68, 114, 119
Lator, Esteban 149 n
...

Leclerc, Lucien 50, 51 n
...

Lehmann, Hermann 94
Lejeune, Albert 146 n
...
, 112, 112 n
...
144 n
...

Leo Africanus, Arap
...
Muḥammed el-Vezzān
77, 77 n
...
bkz
...
Vinci
Leonardo, Pisalı, Fibonacci 17, 20, 151, 152, 153, 154
Levey, Martin 141 n
...

Lewicki, Tadeusz 114 n
...

Lindgren, Uta 135 n
...

Lorch, Richard 98 n
...

Löchter, Norbert 175 n
...
, 66, 67 n
...
108, 125
Lullus, Raymundus 86
Lupitus 136
Luṭfī, ʿAbdulḥalīm 66 n
...
Muḥammed b
...
Ḳusṭanṭīn el-Menbicī 61
Maḥfūẓ, Hüseyn ʿAlī 52 n
...
Mesʿūd eş-Şīrāzī Ḳuṭbeddīn 41, 48, 54, 115
Maḥmūd b
...
Muḥammed ez-Zemaḫşerī, Ebū
el-Ḳāsım 40 n
...
Muḥammed b
...
Abū Bekir
Mandonnet, Pierre Félix 165
Manik, Liberty 52 n
...
, 137 n
...
ʿAlī ibn ʿIrāḳ, Ebū Naṣr 22, 24, 42, 171
Marchioni, G[uido] 65
Marcus, Toledolu 96
Marinos 11, 43, 68, 115
el-Marrākuşī bkz
...
ʿAlī
Marre, Aristide 55 n
...

Maurolico, Francesco 11
Mayr, Otto 37 n
...

McVaugh, Michael Rogers 137 n
...

el-Melik el-Efḍal, Eyyubi Hükümdarı 171
el-Melik el-Eşref Mūsā b
...
Eyyūb,
Eyyubi Hükümdarı 40, 171
el-Meʾmūn, Abbasi Halifesi 8, 10, 11, 12, 13, 38, 68, 102,
105, 113, 115, 136
el-Meʾmūn Coğrafyacıları 12, 38, 43, 45, 59, 68, 104, 105,
106, 107, 114, 115, 119, 120, 129, 135
Menelaos 13
Mercator, Gerard 77, 107, 117, 122, 123, 131
Mercier, André 87 n
...
, 114 n
...
, 149,153,156
n
...
, Emevi Halifesi 4
Mesleme b
...
Maḥmūd b
...
ʿAlī b
...
ʿAlī
Mevhūb b
...
Aḥmed b
...
Aḥmed
Meyerhof, Max 40 n
...
, 57, 171 n
...

Micheau, Françoise 22 n
...

Millás Vallicrosa, José M
...

Miller, Donald G
...

Miller, Konrad 39, 39 n
...

Minnaert, Marcel Gilles Jozef J
...

Mīnuvī, Müctebā 58 n
...
, 156 n
...
Muḥammed b
...

el-Muʿallim el-Evvel (Aristoteles) 170
Muʿāviye I
...
142 n
...
ʿÖmer el-Ebherī 147
Muḥammed b
...
ʿAbdullāh b
...

Muḥammed b
...
Saʿīd İbn el-Ḫaṭīb Lisāneddīn
57
Muḥammed b
...
Muḥammed b
...
ʿAbdullāh İbn Baṭṭūṭa 61
Muḥammed b
...
Abū Yaʿḳūb b
...
, 175 n
...

Muḥammed b
...
Ebū Bekir el-Bennāʾ el-Maḳdisī
(el-Muḳaddesī) 23
Muḥammed b
...
, 43, 61, 62, 66, 78, 80,
101, 110, 173, 173 n
...
Aḥmed el-Ḫaraḳī 25
Muḥammed b
...
Averroes 34, 86, 97, 99, 104, 165, 167,
171
Muḥammed b
...
ʿAlī İbn Ḥavḳal en-Naṣībī, Ebū el-Ḳāsım
23
Muḥammed b
...
Sinān el-Battānī, Ebū ʿAbdullāh
102, 133, 140
Muḥammed b
...
Yezīd eṭ-Ṭaberī, Ebū Caʿfer 18,
18 n
...
el-Ḥasan el-Fārisī, Kemāleddīn Ebū elḤasan 56, 159
Muḥammed b
...
el-Ḥüseyn el-Ḫāzin, Ebū Caʿfer 20, 24,
65, 178
Muḥammed b
...
İbrāhīm İbn er-Raḳḳām el-Evsī el-Mursī,
Ebū ʿAbdullāh 59, 116
Muḥammed b
...
ʿĪsā el-Māhānī 15, 16
Muḥammed b
...
Maʿrūf er-Raṣṣād Taḳiyyeddīn 74, 75,
76 n
...
Muḥammed b
...
, 46, 68, 77, 100,
101, 108, 110, 112, 113, 114, 115, 117, 122, 124, 126,
131, 146, 166, 173 n
...

Muḥammed b
...
ʿAlī el-ʿAvfī 73
Muḥammed b
...
Ṭarḫān el-Fārābī, Ebū
Naṣr 29, 52, 89, 139,141, 153, 171
Muḥammed b
...
Muḥammed el-Ġazzī, Necmeddīn 73 n
...
Muḥammed eṭ-Ṭūsī, Naṣīreddīn Ebū
Caʿfer 15, 35 n
...
Muḥammed Yaḥyā el-Būzecānī, Ebū elVefāʾ 21, 22, 66
Muḥammed b
...
Şākir bkz
...
Mūsā el-Ḫārizmī 13, 17, 102, 136, 138,
139, 140, 144, 156
Muḥammed b
...
el-Ḥüseyn Faḫreddīn er-Rāzī,
Ebū ʿAbdullāh 52, 82
Muḥammed b
...

Muḥammed b
...
Zekeriyyāʾ er-Rāzī, Ebū Bekir, Latin
...
Yaḥyā b
...
Ebū
eş-Şükr
Murat III
...
ʿAlī b
...
Maimonides
el-Mustaḍīʾ, Abbasi Halifesi 171
Muṣṭafā b
...
ʿAlī er-Rūmī 110 n
...
Muḥammed b
...
, 58 n
...

el-Müstevfī bkz
...
Yūsuf b
...
Süleymān el-Hūdī
27, 27 n
...

Nallino, Carlo Alfonso 11, 86, 165 166 n
...
Muḥammed b
...
Muḥammed b
...
Muḥammed b
...
, 52
...
,89, 89 n
...
,
175 n
...
, 159
Newton, Isaac 25
North, John 98 n
...
ʿAbdulḳāhir b
...
Aḥmed b
...

Olcaytu 61, 157
Olearius, Adam 123, 123 n
...
, 127, 128, 129
O’Malley, Charles D
...

Oman, Giovanni 101 n
...

Öklid 13, 18, 27, 29, 42, 74, 138, 144, 153
ʿÖmer b
...
, 28, 28 n
...
Aḥmed b
...


P
Papa Innozens III
...
97
Papa Leo X
...
bkz
...
97
Paracelsus 166
Pascal, Étienne 13
Paulus, Eginalı 91
Pellat, Charles 18 n
...

Peschel, Oscar 107 n
...

Pétis de la Croix, François 132
Peurbach, Georg 34, 54, 160
Philipp IV
...
, 174 n
...

Pingree, David 155
Piri Reis 76, 126
Pizzamiglio, Pierluigi 143 n
...
, 158
Polo, Marco 47, 118, 119
Poseidonios 106
Postel, Guillaume 107, 121
Poulle, Emmanuel 65 n
...

Price, Derek J
...

Proklos 74
Ptoleme 4, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 20, 25, 29, 34, 38, 41, 43,
47, 53, 54, 59, 68, 74, 78, 101, 105, 106, 112, 115, 117,
119, 120, 121, 123, 140, 144, 146, 155, 156, 160, 171
Purkynje, Johannes Evangelista 56
Pythagoras 16

Q
Quatremère, Étienne 60 n
...
, 101, 107, 170, 121
Rashed, Roshdi 35 n
...
Aḥmed b
...
Mūsā
er-Rāzī bkz
...
Zekeriyyāʾ
er-Receb, Hāşim Muḥammed 52 n
...

Regiomontanus, Johannes 16, 26, 34, 35, 42, 106, 160,
163, 165
Reinaud, Joseph-Toussaint 2, 50 n
...
, 57 n
...
, 129, 132, 133
Reşīdeddīn eṭ-Ṭabīb bkz
...
ʿİmāduddevle
Rhazes bkz
...
Zekeriyyāʾ
Ribera y Tarragó, Julian 86, 87, 88
Riccioli, Giambattista 108, 108 n
...
)
96, 98, 102, 139, 140
Robertus de Losinga 98
Rodrigues, Francisco 70, 70 n
...
, 105, 110 n
...
, Norman, Sicilya Kralı 146
Roger II
...
, 145, 146
Roger, Herefordlu 98
van Roomen, Adriaan 66
Rose, Valentin 98 n
...

Rosenfeld, Boris A
...
, 66 n
...

Rosenthal, Franz 5, 55 n
...
, 63 n
...

Ruffini, Paolo 20
Rufus, Efesli 93, 93 n
...

Ruska, Julius 3, 3 n
...
Ḳurra b
...
, 16, 16 n
...
, 27
Sabra, Abdelhamid I
...
, 33 n
...

Ṣadaḳa b
...
, 32 n
...

eṣ-Ṣafedī bkz
...
Aybek
Ṣalaḥaddīn (Saladin) bkz
...

Saliba, George 41 n
...

a Sancto Vincento, Gregorius 42
Sandivogius, Czechel’li 54
Sandler, Christian 108 n
...

Sanson d’Abbéville, Nicolas 124, 125, 127
de Santarem, Vicomte 70 n
...
, 99 n
...
, 140, 140 n
...
,
142 n
...
, 159, 159 n
...
, 170
Sauvaire, Henri 55 n
...
, 21 n
...
, 148 n
...
Theodorus, Antakyalı
Schacht, Joseph 50
Schack, Dietlind 145 n
...

Schickard, Wilhelm 107, 116
Schipperges, Heinrich 2 n
...
, 31, 89 n
...
, 91,
94, 95, 95 n
...
, 97, 97 n
...
, 99, 99 n
...
,
139 n
...
, 141 n
...
, 151 n
...
,
163, 163 n
...
, 171 n
...
, 151 n
...
14 n
...
, 170 n
...
, 26 n
...
, 42 n
...
, 163
Schönström, Peter 130
Schramm, Matthias 15 n
...
, 29, 31, 31 n
...
, 56
Schweigger, Solomon 74
Scotus, Michael 35, 99, 100, 142
Séailles, Gabriel 1 n
...

es-Sekkākī bkz
...
Ebū Bekir
Seleukos 165
es-Seraḫsī bkz
...
Muḥammed eṭ-Ṭayyib
Sergios 156
Servet, Miguel 50, 167
Seth, Symeon 154
Ṣeyfeddīn el-Urmevī bkz
...
Yūsūf
Sezgin, Fuat 3 n
...


Shatzmiller, Maya 149 n
...
ʿAmr b
...

Silberberg, Bruno 19 n
...

Sind b
...

Slot, B
...
78 n
...

Smyth, William H
...

Steiger, Arnald 139 n
...
, 146, 146 n
...
, 92, 151, 152,
Stevin, Simon 67
Strabo 123
Strahlenberg, Philipp Johann 130
Strohm, Hans 5 n
...
, 99 n
...

eṣ-Ṣūfī bkz
...
ʿÖmer b
...
, 20, 21 n
...
, 55 n
...
, 152
n
...
, 154 n
...
55 n
...
Yaḥyā b
...
Ḥassān İbn Cülcül 23
Süleymān el-Mehrī 72, 73, 79, 80, 81
Süleyman, Muhteşem (Kanuni Süleyman) 76
Şāhāfirīẕ, Sasani Prensesi 4
Şāpūr I
...

eş-Şeḳūrī bkz
...
ʿAlī
Şerefeddīn ʿAlī Yezdī 112
Şerefeddīn eṭ-Ṭūsī bkz
...
Muḥammed b
...
Muḥammed b
...

ʿAbdullāh
Şeşen, Ramazan 76 n
...
Aḥmed b
...
Yaḥyā b
...
Muḥammed b
...
Muḥammed b
...


Ş A H I S

Talbi, Mohamed 63 n
...
151 n
...

Tannery, Paul 41 n
...
H
...

el Tatawi, Mohyi el Din (Muḥyiddīn eṭ-Ṭaṭāwī) 50, 50 n
...

Tekeli, Sevim 75 n
...
, 52 n
...
, 149 n
...
, 156 n
...
,
159 n
...
, 159
Tomaschek, Wilhelm 81 n
...
34 n
...

Transue, William R
...

Tropfke, Johannes 17 n
...
, 28 n
...
, 35, 35 n
...
, 66
eṭ-Ṭūḳātī bkz
...
Süleymān
eṭ-Ṭūsī bkz
...
Muḥammed
Tycho Brahe bkz
...
ʿAbdullāh İbn Ḫurradāẕbih 18
el-Uḳlīdīsī bkz
...
İbrāhīm
Uluğ Bey Muḥammed Ṭaraġāy b
...
ʿAbdulmuʾmin b
...
, 89 n
...
ʿAbdulʿzīz el-Endülüsī, Ebū eṣ-Ṣalt 65

V
de Vaugondy, Robert 133
Venerabilis, Petrus 100
Veranzio, Fausto 151
Vernet, Juan 27 n
...
, 55 n
...
, 141 n
...
Rustem el-Kūhī, Ebū Sehl 21, 21 n
...
51 n
...
51 n
...
, 152

203

A D L A R I

van de Vyver, André 134 n
...


W
Wahl, Hans 167 n
...

Walcher, Malvernli 98, 137
Wallis, John 16
Wang Shu-ho 58
Wantzel, Pierre Laurent 28
Wawrik, Franz 114 n
...

Weissenborn, H
...
, 135
Weisweiler, Max 33
Wenrich, Johann G
...
, 29, 31 n
...
, 55 n
...
, 148 n
...

Wiet, Gaston 176 n
...

Wiora, Walter 89 n
...
, 28, 28 n
...
, 166 n
...

Würschmidt, Joseph 135, 135 n
...
, 85

Y
Yaḥyā b
...
Ḫālid el-Bermekī 9, 23
Yaḥyā b
...
Ebū eş-Şükr el-Maġribī
Muḥyiddīn 44
Yaʿḳūb b
...
eṣ-Ṣabbāḥ el-Kindī, Ebū Yūsuf 14,
15, 68, 139
Yaʿḳūb b
...
Aḥmed b
...
Caʿfer
Yāḳūt b
...

Yeni Aristoteles 97, 99
Yezdecird III
...
Ebū Bekir es-Sakkākī 52
Yūsuf, Zekeriyyāʾ 88 n
...

ez-Zehrāvī bkz
...
ʿAbbās 145 n
...

Zekeriyyāʾ b
...
Maḥmūd el-Ḳazvīnī 145 n
...

ez-Zerḳālī bkz
...
Yaḥyā
ez-Zevzenī bkz
...
ʿAlī
Zosimos 3

204

D İ Z İ N

II
...
Oxus
Anadolu 2, 46, 59
Anadolu, Doğu Anadolu 12, 60, 64, 76, 117, 124, 132
Anatomi 58, 167
Anatomik incelemeler 51
“ancien cours de la rivière Sir” 132
Ancona 177
Ankylose 169
Ansiklopediler 32, 62, 63, 73
Antakya 2, 84, 116, 138, 146, 147, 151, 153
Antiarabizm 162
arabica veritas (Stephanus’a göre) 152
Arabistan 72
Arabistan, Güney 175

Arabizm 90, 163, 167
Aral Denizi 126, 130, 131, 132
Arap bilimlerinin Avrupa’da resepsiyonu 1, 5, 48, 56, 86
ve passim
Arap Denizi 127
Arap kültürü mucizesi 169
Arap rakamları 134, 135
Arapça yazı 170
Arapçalaşmış kelimeler 40
Arazi ölçümü 108
Areometre 36
Arezzo 103
l’Argentière (Fransa’da) 86
Arin 105, 113
Aristoteles yasağı (Paris 1215) 97, 171
Aritmetik 13, 138, 139, 152
Armayat er-Rūs (Tobolsk) 76
Arşimed aynası 29
Aruz ölçüleri 9
ʿAṣā eṭ-Ṭūsī (eṭ-Ṭūsī Çubuğu) 34
Asow Boğazı 132
Assuan (Syene) 61, 104
Astroloji 4, 8, 75, 86, 96, 99, 139, 140, 155, 156, 159
Astronomi 8, 9, 11, 15, 16, 20, 21, 24, 25, 26, 27, 34, 35,
41, 42, 53, 54, 64, 65, 72, 86, 96, 97, 100, 102, 103, 105,
137, 140 passim, 143, 144, 149, 151, 155, 159, 165, 166
Astronomi (İbn Sīnā) 32
Astronomik aletler 65
Astronomik gözlemler (uzun yıllar süren), İslam dünyasında 168
Astronomik saat, Taḳiyyeddīn bkz
...
Petersburg
63
Asya yolculuğu (Marco Polo) 47
Asya’nın doğu kıyısı 47
Asya’nın kuzeyden dolaşılabilirliği 121
Atalet kanunu (Peregrinus) 151
Ateşli el silahı 63
Ateşli silahlar, ateşli el silahları 53, 63, 64, 150, 172
Atlantik, Atlantik Okyanusu 43, 47, 119, 179
Atmosfer 31
Atmosferin yüksekliğini belirleme 31
Avrupa 41, 47, 50, 52, 54, 64, 68, 69, 86, 103, 115, 123,
124, 146, 150, 151, 162, 164, 165, 168, 172, 173, 177
Avrupa merkezcilik 164
Avrupa, Batı- 150
Avrupa’nın batı kıyısı 48

K A V R A M L A R

V E

Ay hareketi 53
Ay ışığı 29
Ay modeli 54
Ay paralaksı 17, 66
Ay takvimi, frenk-gotik 150
Ay tutulması 11, 108, 137
Ay variyasyonu 166
Ay yüzündeki lekeler 29
Ayın anomalisi 166
Ayna, İbn el-Heysem’de 27, 30
Azimut 15, 16

B
Bağdat 8, 10, 11, 12, 26, 42, 43, 44, 45, 51, 59, 80, 84, 104,
109, 116, 126, 128, 153, 157, 163, 164, 172
Bağdat (Moğollar tarafından alınması) 173
Bağlaç Levhası (levḥ-i ittiṣālāt) 65
Baharat adaları 70
el-Baḥr el-Muẓlim (Karanlık Deniz) 119
baḥriyye (Denizcilik/Nautik) 76
Balḫaş Gölü 125
Balhestilha 81
balistas de torno et de duobus pedibus (Tatar oku) 150
Balkan ülkeleri 39, 174
Banda 70
barkār tāmm (Tam pergel) 21
Barselona 86, 134, 136, 140
Barut 53, 64
Barutun harekete geçirici gücü 53, 64
Basra (el-Baṣra) 4, 81, 133
Başucu (astronomi) 30
Batı Avrupa (koordinatlar) 59, 86
Batı İran 2
Baykal Gölü 125
Behlül camii (Māsse’de, Agadir’in güneyi) 68
Bengal Körefezi 71
Beşeri Coğrafya 18, 23, 32, 38, 100, 101, 166
Beyt el-Ḥikme (Bilgelik Evi)
Béziers 86
Bilimlerin ilerleme ve gerilemelerinin önemli aşamaları,
İslam dünyasında 169
bingām raṣadī (Astronomik saat), Taḳiyyeddīn 75
Binomischer Lehrsatz 20
Bitki tanımlamaları, Bitkiler Kitabı 19, 39, 40
Bitki yapı ve şekilleri 19
Bizans 10, 61
Bizans hesaplama kitabı (anonim) 67
Bizans, Arap-İslam bilimlerinin aracısı olarak 54, 154,
155, 156, 157, 158, 159, 160
Bologna 77, 99
Bordeaux 168
Botanik (İbn Sīnā) 32
Boylam farklılıkları (araştırma) 26

Y E R

205

A D L A R I

Boylam farklılıkları (coğrafi) 11, 26, 42, 43, 44, 45, 59, 60,
79, 81, 105, 108, 112, 115, 116, 117, 126, 129
Boyuta bağlılık 17
Bölgesel coğrafya 49
Brescia 156
Brezilya 70
Bugia (Bicāye) 152, 153
Bulaşıcı bkz
...
veya 14
...

yüzyıl) 130
Cava 70, 71, 80
«Cava» atlası 70, 71, 120
Cebelitarık 115
Cebir 13, 17, 28, 66, 98, 139, 141, 152
Cebirsel sembolik 54, 55, 67, 68
Cennet 120
Cenova 12, 84, 117
Cenovalılar 177
cephirum 152
Cerrahi 96
Cerrahi bölümü, İbn Sīnā’nın el-Ḳānūn fī eṭ-Ṭıbb adlı
eserinin 50
Cerrahi Operasyonlar 32
Ceuta 152
ceyb/cīb 139
Cezair 152
Charta Damascena 177
Chartes 84, 96, 98, 99
Coğrafya (İbn Sīnā) 32
Coğrafya 8, 11, 12, 13, 18, 23, 32, 33, 37, 38, 39, 59, 60, 61,
75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 100, 101, 159
«Coğrafya reformu» (el-Marrākuşī) 43
Coitos 92
Cordoba 32, 84, 171
Corpus Constantinum (Constantinus Külliyatı) 93, 94
Cremona 142, 144
Culfār (ʿUmmān’da) 71
Cundişāpūr 8

206

D İ Z İ N

Cundişāpūr Hastanesi 8
Cüzam 92
Çanakkale Boğazı/Dardanelle 109
Çelik yay 64, 172
Çin, astronomik aletler ve yeryüzü küresi 45, 68
Çin, İbn Baṭṭūṭa’da 61
Çin, İbn en-Nedīm’de 23
Çin, Marco Polo’da 47, 119
Çin, barut 53
Çin, deniz yolları 70, 71, 174
Çin, kartografi 47, 48, 109
Çin, kültür 23
Çin, mıknatıslı iğne 80
Çin, tıp 58, 60
Çin, ticaret malları 68
Çin Burnu 71
Çin Denizi 71
Çin Dünya Haritası 118
Çin Haritası 110
Çin, kâğıt 170
Çin’in doğu kıyısı 76
Çizgisel usturlap, eṭ-Ṭūsī’nin 34
Çokseslilik 87

D
Daire hesaplaması (el-Bīrūnī’de) 26
Daire hesaplaması (el-Kāşī’de) 66
Darb el-Maġrūrīn (Lisbon limanında bir cadde) 173
Daybul 45
déclin culturel 169
Dekkan 111
Delhi 109, 110, 126
Demir palamutu mürekkebi 24, 170
Demir sülfat 24, 170
Deney (doğa bilimlerinde sistematik yardımcı araç olarak) 29, 39, 164, 165, 168
Dengeli mancınık 150, 172
Deniz pusulası 80
Denizciler (İbn Mācid’e göre üç grup) 71, 72
Denizcilik bilimi / Nautik 71, 72, 76, 78-81, 151, 173, 174
Denklemler (matematiksel) 21, 28, 66, 68, 152
Derbent (Darband) 109
Derece ölçümü 106
descobrimento 174
Devletler ve dünya tarihi 18
Dicle 132, 164
Die Ausziehen der n-ten Wurzel 20 n
...
Friedrich’in
el-Melik el-Kāmil’e yönelttiği 148, 154
Doğu Afrika 12

Doğu Afrika kıyısı 70, 80, 123
Doğu Anadolu 12, 124, 132
Doğu Asya 118
Doğu Latinleri 146-151 passim
Dokuzgen 29
Dolay kutupsal yıldız 102
Donanma, Türk-Osmanlı 98, 175
Dördüncü kuvvetin toplamı (İbn el-Heysem) 27
Dresden 160
Dünya haritası bkz
...
B
...
Piknometre
Edebiyat bilimi 24
Ekinoksal ve temporal saatler 37
Ekliptik eğim 5
Eksantriklik/Merkezilik 24
Eksantrik uzunluğu 41
Eksantrik mili 75
Ekvator 69, 80, 104
Ekvator köprüsü 150
Ekvatoryum (Äquatorium) 20, 65, 66, 178
El bombaları 53, 172
Eleştiri etiği 168
Emessa (bugün: Ḥımṣ) 2
Endülüs 100, ayrıca bkz
...
es-Serrāc) 54

K A V R A M L A R

V E

F
Fabl Koleksiyonu 8, 154
Fabriano (Ancona yakınında) 177
fāfir 176
Faḫreddīn Sekstantı 64
Fark, Deferens, Deferent 25, 65
Farmakoloji 17, 18, 164
«Fars Rönesansı» 159
Fas 63 n
...

Formosa 70
Fransa 39, 57, 103
Fransız Akademisi, Paris 108, 109, 110, 126
Frenkler (II
...
, 77, 84, 173, 174
Greenwich 111, 112
Gummi arabicum / Arap zamkı 24, 170
Gümüş dünya haritası (Tabula Rogeriana), el-İdrīsī’nin
37, 38
Güneş evci bkz
...
Reland’ın 128
İran haritası, G
...
B
...
parmak ölçüsü
İsfahan 84
İskandinav Ülkeleri 39
İskenderiye 2, 4, 46, 61, 84, 105, 109, 116
İspanya (koordinatlar) 59
İspanya 43, 57, 173, 177
İspanya, Arap-İslam bilimlerinin aracısı olarak 103, 134144, 162, 168, 172, 175
İstanbul = Konstantinopel 43, 44, 46, 47, 57, 60, 74, 76,
77, 84, 107, 109, 116, 129, 132, 157, 158, 160, 173
İşrak öğretisi 39
İtalya 39, 57, 98, 123, 143
İterasyonal logoritma 17
İterasyonal yöntem (istiḳrāʾ ) 27, 66

J
Jaxartes (Sir-Derya) 131
Jeddah / Cidde 133
jiva (Sanskritçe, Arapça form cīb, sinus anlamında) 139
Jüpiter uyduları 108, 109, 111, 112, 125

K–Ḳ
kaʿb 68
Kadastro kayıtları (Arapça, II
...
, 74, 84, 109, 148
Ḳalāvūn Hastanesi (Kahire) 51
Kamadulensa Manastırı (Murano’da) 119
Kambaya 110
Kanarya Adaları 43, 44, 76, 104, 110, 111, 119, 129
Kanopus, Süheyl 148
ḳanṭara 55
Kanton 71
Kap Comorin (güney Hindistan) 69
Karadeniz (kartografik) 12, 46, 48, 59, 76, 112, 114, 115,
117, 118, 119, 127, 130, 131, 132, 157
Karadeniz haritası, G
...
İstanbul
Koordinat çizelgeleri 43, 59, 60, 75, 78, 101, 102, 103,
105, 106, 107, 108, 115, 116, 122, 126, 132, 140
Koordinatlar çizelgesi, el-Marrākuşī’nin 43
Kosekantlar (ḳuṭr eẓ-ẓill) 17
Kotanjant 26
Kotanjant çizelgeleri 22
Köklerin bulunması 20, 21, 55
Kristal mercekler 30
Kritik / Eleştiri 35, 168, 170
Kubbe (matematik) 67
Kubbelerin hacimleri 16
Kudüs 146, 147, 148
Kur’ân 6, 72, 139, 140
Kur’ân tefsirleri (ilk dönem) 6
Kutup yüksekliği 79, 102, 107
Kuzey Afrika 12, 43, 57, 77, 117
Kuzey Asya’nın eğere benzer formu 122

Y E R

209

A D L A R I

Kuzey Asya’nın eyer formu (kartografik) 122
Kuzey İran 3, 115
Kübik denklemler 28
Küçük kan dolaşımı 50, 167
Kültür antropolojisi 88
Kültür merkezleri (Fransız), Arap kültür birikiminin
resepsiyonu 96
Kültürel çöküş (İslam’da) 169
Küpkök 20, 21
Küresel dilim (cam) 30
Küresel kosinüs teoremi 16
Küresel kotanjant teoremi 28
Küresel projeksiyon 13, 104, 122
Küresel sinüs teoremi163, 165
Küresel trigonometri 21, 22, 28, 35, 42, 43, 102
Küresel usturlap (Cābir b
...
Roger döneminde) 145
Malta 145
Malvern, Hereford yakınında 84, 98
Mancınık 150
Manṣūra 150
Mantık 143

210

Mantık (İbn Sīnā) 32
Map of Turky, Little Tartary, and the Countries between
the Euxine and Caspian Seas (E
...
, 132
Marcus Kilisesi, Cenova’da 117
Marrākuş 77
Mars yörüngesi 34, 166
Marsilya 84, 86, 105
Māsse (Agadir’in güneyi) 68
Matematik 8, 13, 14, 16, 17, 20, 21, 22, 26, 27, 28, 29, 34,
35, 54, 55, 64, 66, 67, 68, 97, 100, 137, 138, 141, 164
Matematiksel coğrafya 25, 26, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48,
49, 68, 75, 76, 77, 78, 101-134, 166
Maveraünnehir / Transoksanya 64, 129
Medicei Atlası 117
Medrese-cami 97
Mekanik 37
Mekke 11, 161
Melankoli / Karasevda 90, 92, 93
Melodiler 88
Meʾmūn Haritası 11, 12, 13, 38, 45, 46, 63, 68, 104, 113,
114, 115, 119, 128, 129, 135
Menzale Gölü 176
Merāġa 42, 44, 45, 47, 54, 60, 64, 65, 68, 74, 84, 124, 157,
160
Merceğin ön yüzeyinden gelen yansıma 56
Meridyen derecesi 11, 102, 105, 106, 107
Meridyen derecesinin uzunluğu, Avrupa’da ölçüm denemeleri 106
Merkez meridyen 44, 105
Merkür Modeli 41, 53, 54, 65
Merkür yörüngesi 34, 166
Metafizik (İbn Sīnā) 32
Metafizik 29, 148
Metal iğne, ʿAmmār el-Mevṣılī tarafından katarakt ameliyatında kullanılan 23
Metematik, doğa bilimsel problemlerde kullanımı 164
Meteoroloji (İbn Sīnā) 32
Meteoroloji 5, 14, 29, 99
Meteorolojik optik 56 n
...
Friedrich tarafından kurulan 164
Narbonne 86
nāsiḫ ve-mensūḫ 72
en-nasr el-vāḳiʿ (düşen kartal) 157
Nizamiye Medresesi (Bağdat) 163, 164
Nota tabelası 88
Notasyon (müzikte) 87, 88, 89
Nūreddīn Hastanesi (Şam) 51
Nürnberg Ekolü 106

O–Ö
Oftalmoloji 18, 22, 23, 32, 58, 92, 93
Okullar, Şam’da 73
Okyanus, kuşatan 173
Ondalık kesirler (el-Kāşī’de) 67
Ondalık kesirler (el-Uḳlīdīsī) 21
Optik 18, 29, 30, 56, 146, 151
«Oranları ölçme» (Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī’nin teorisi) 42
«Oranların İsimlendirilmeleri» (Gregorius a Sancto
Vincentio) 42
Orta Asya 12, 61, 115
Orta Avrupa 57
Ortogonal derece ağı 47, 60
Osmanlı coğrafyacı ve kartografları, 10
...
yüzyıl 77
Osmanlı harita yapımcıları (1732) 128
Osmanlı toprakları 64
Osmanlılar 174
Oxford 84
Oxus (Amu-Derya) 131
Oxus (Amu-Derya) 131
Öğlen çizgisi 11, 26
Öğretmen-öğrenci ilişkisi 161, 169
Öklidci olmayan geometri 42
Özgül ağırlık 31, 36
Özümsenme, Arap bilimlerinin Avrupa’da 1, 5, 85 vd
...
St
...
Friedrich’in el-Melik el-Kāmil’den
hediye aldığı) 149, 150
Planisfer 140
Planispère terrestre suivant les nouvelles observations
des astronomes (Jacques Cassini) 125
Polar üçgen 42
Poligon hesaplaması (van Roomen) 67
Portekiz 69, 70, 80, 173, 175
Portekizler 70, 173
Portolan haritalar 39, 46, 47, 48, 113, 114, 115, 117, 122
Prag 99
Presesyon 15
Provence 140, 141
Pseudo epigraflar (Arapça çevirilerde) 7, 10
Psikoloji (İbn Ḫaldūn) 63
Psikoloji (İbn Sīnā) 32
Psikosomatik 22
Pusula 72, 80, 81, 150, 151, 173

raṣad cedīd (Taḳiyyeddīn’in yeni bir gözlem tarzı) 74
Rasathane, Bağdat 11, 45
Rasathane, Şam (Ḳāsiyūn tepesinde) 11
Rasathane, İstanbul, Taḳiyyeddīn 74, 75
Rasathane, Merāġa 42, 44, 45, 64, 65, 74, 124, 157, 160
Rasathane, Paris 108, 125, 126
Rasathane, Rey (el-Ḫucendī) 20
Rasathane, Semerkand (Uluğ Bey) 64, 74
Rasathaneler 166, 168, 175
Reşīd semti (Rebʿ-i Reşīdī), Tebriz 158
Retorik (ʿilm el-bedīʿ) 19
Rey (eski Tahran) 64
Ritim 88
Rodos 3
Roma 42, 43, 45, 46, 60, 74, 77, 84, 101, 103, 116, 117,
160
rota (müzik enstrümanı) 89
Rönesans 1, 2
Ruffini-Horner metodu (kök alma) 20
Ruh hastaları 51
Ruhun ölümsüzlüğü (II
...
bingām raṣadī
Saat açısı 42, 43
Saat çizgilerinde yamuk çizgisellik 15
Saat, İbn eş-Şātir’in 55
Sabit yıldızlar 5, 26, 42, 72, 157
Sabit yıldızlar astronomisi 20
Sabit yıldızların yükselmeleri ve eğimlerinden hareket
prensibi 43
Sabit yılızların gözlemlenmesi 43
Safeviler 174
ṣaḥib eş-şurṭa 140
Salerno 22, 84, 91,92, 94, 95, 99, 138, 144
Salerno Körfezi 92
Saragossa 27, 86
Sarkık iris tabakası 23
Sarkıtlar (matematik) 67
Sasani astronomisi 9
Sasaniler 8, 90, 150
Savaş tekniği 40, 53, 63
secreta naturae (Michael Scotus) 99
Sekant tablosu 17
Sekantlar 17
Sekstant (el-Ḫucendī) 20
Selat Adaları 71

212

Selçuklular 64, 117
Semerkand 64, 74, 78, 111, 112, 126, 176
Semerra 176
Sevilla 46, 84
Seyahatnameler 49, 50
Sıfır 13, 152
Sıfır meridyeni 43, 44, 59, 60, 76, 103, 104, 106, 109-112,
121, 124, 126, 127, 133
ṣıfr 152
Sibirya 124, 125, 130
Sibirya ve Orta Asya göllleri 125
Sicilya 2, 38, 39, 99, 100, 126, 145, 146, 150, 172, 176
Sicilya çeviri periyodu 99
Sicilya haritası, Pīrī Reʾīs’in 126
Sicilya, Arap-İslam bilimlerinin aracısı olarak 144-154
«Sicilya Soruları» bkz
...
Jaxartes
Siyam 70
Slav Ülkeleri 39
Soġd 61
Solmisation 87
Sonsuz küçükler hesabı 16, 21, 26, 27
Sosyal/Tinsel bilimler 9, 10, 14,15, 24, 52
Sosyoloji (İbn Ḫaldūn) 63
Sterografik polar izdüşümü 34, 122
Stilistik gramer 33, 52
Su saati (ʿAbdurraḥmān el-Ḫāzinī) 36
Su saati (II
...
Kanopus
Süleymaniye Camii (İstanbul) 76
Süveyş 81, 133
Süveyş Körefezi 133
Syene bkz
...
Gümüş dünya haritası
taḥrīr (yeniden ele alarak işleme) 41
Takt tarzı 87
Tam pergel bkz
...
, 77
Tobolsk 76, 77, 130
Toledo 43, 44, 45, 46, 60, 84, 95, 96, 98, 100, 104, 105,
109, 110, 111, 112, 116, 117, 21, 124, 127, 128, 138, 139,
143, 144, 146, 153, 173
Toledo çizelgeleri 104, 106, 140
toleta de marteloio 81
Ton süresi 88
Ton tizliği 88, 89
Tonos (matematik) 67
Top 53, 172
Torquetum (Cābir b
...
yüzyıl) 134, 135
Usturlap, ayrıca bkz
...
Sylvester (Aurillaclı Gerbert)’e atfedilen 101, 135
usṭuvāne (İslam’ın erken döneminde camilerde eğitim
kürsüsü, ‘sütun’)
Uygulamalı matematik29
uykusuzluk sorunu çekenlerin müzik yoluyla rehabilitasyonu 51
«Uyutma» (tenvīm) 32
Üçgenler zincirlemesi / triangulation (el-Bīrūnī) 80
Üçgenler zincirlemesi / triangulation (Snelliuz) 107
Üçgenler zincirlemesi 126
Üçgenler zincirlemesi, açık denizde 80
Ümit Burnu 69, 70, 174
Üniversiteler, Avrupa 162
Üniversiteler, İslam’da devlet üniversitelerinin kuruluşu
163
Üniversitelerin kurulması, Avrupa’da 163, 164

V
Vakıf senedi, Ḳalāvūn Hastanesi’nin 52
Van Gölü 133
Varlığın gelişim aşamaları, filozof Mollā Ṣadrā’nın öğretisi 82

Y E R

213

A D L A R I

Vatikan 159
Veba 50, 57, 58
Vega (sabit yıldız) 156
Venedik 84, 121, 158
Venedikler 177
Venosa 150
verum occidens («gerçek batı») 104

X
Xativa (Şāṭibe) 177

Y
Yabancı kelimeler (Arapça’da) 40
Yaklaşma (approximasyon) metodu 66
Yakup Sopası 81
Yardımcı teorem (lemma), Naṣīreddīn aṭ-Ṭūsī 41
Yazı sanatı 5, 73
Yedigen 28
Yeni Aristoteles 97
Yerel saatin sabit yıldızlar ilişkileri aracılığıyla belirlenmesi 43
Yeryüzü çevresi 106, 107, 173
Yeryüzü küresi (ahşap), Kubilay Han’a verilen 45
Yeryüzü küresi (kâğıt hamurundan), Bağdat
Rasathanesi’nde 45
Yeryüzü ölçümü 11, 105, 173
Yıldız tablosu 156
Yumuşak katarakt tabakasının radikal bir şekilde ameliyatı 23
Yüān Hanedanı 45
Yüksek okullar, Şam’da 73

Z
Zaman ölçücü (muvaḳḳıt) 76
zīc eṣ-Ṣafāʾiḥ (astronomik alet), Ebū Caʿfer el-Ḫāzin’in
20
Zooloji (İbn Sīnā) 32

214

D İ Z İ N

III
...
el-ʿAcāʾib (el-Mesʿūdī) 61
K
...
Taʾrīḫ erRusul ve-l-Mulūk
Aḫbār ez-Zemān (el-Mesʿūdī) 61
Āʾīn-i Ekberī (Ebū el-Faḍl el-ʿAllāmī) 111
Āʾīn-nāme (Ebū el-Faḍl ʿAllāmī) 78, 101
K
...

Alfons Çizelgeleri 106
Algebra (el-Ḫārizmī) bkz
...
, 147
n
...
Dos feitos que os portugueses fizeram no descobrimento e conquista dos mares e terras do Oriente (João
de Barros) 70 n
...
Zīc
«Astronomi El Kitabı» (el-Ferġānī) 139; ayrıca bkz
...
ʿAşr Maḳālāt (Ḥuneyn b
...
el-ʿAyn (el-Ḫalīl b
...
el-Bedīʿ (İbn el-Muʿtezz) 19 n
...
fī el-Berāhīn ʿalā Mesāʾil el-Cebr ve-el-Muḳābele
(ʿÖmer el-Ḫayyām) 28
Binæ tabulæ geographicæ, una Nassir Eddini Persæ,
altera Ulug Beigi Tatari (Johannes Gravius) 110 n
Bizans hesaplama kitabı (anonim) 67
K
...

K
...


C
Cāmiʿ el-Mebādiʾ ve-el-Ġāyāt fī ʿİlm el-Mīḳāt (elMarrākuşī) 42
el-Cāmiʿ el-Muḫtaṣar fī ʿUnvān et-Tevāriḫ ve-ʿUyūn esSiyer (İbn es-Sāʿī) 53
el-Cāmiʿ li-Müfredāt el-Edviye ve-l-Aġẕiya (İbn elBayṭar) 176 n
...
el-Cāmiʿ beyn el-ʿİlm ve-el-ʿAmel en-Nāfiʿ fī Ṣınāʿat
el-Ḥiyel (İbn er-Rezzāz el-Cezerī) 36, 37
Canon Medicinae (Avicenna, tercüme Cremonalı
Gerhard) 50; ayrıca bkz
...
el-Cebr ve-l-Muḳābele («Algebra») (el-Ḫārizmī) 13,
139, 144
K
...
el-Cebr ve-l-Muḳābele (Sind b
...
el-Cederī ve-l-Ḥaṣbe (Ebū Bekir er-Rāzī) 95
Cerrahî bölümü, el-Ḳānūn’un, İbn Sīnā 50
K
...

Historia
Cihānnumā (Hacı Halife) 129
Cirurgia Albucasis veya Tractatus de operatione manus
(ez-Zehrāvī, tercüme Cremonalı Gerhard) 96; ayrıca
bkz
...
Liber continens
Cosmographiae compendium (Guillaume Postel) 107

D
ed-Dāris fī Taʾrīḫ el-Medāris (en-Nuʿaymī) 73
De anima (Dominicus Gundissalinus) 142 n
...
Friedrich) 154
De cælo et mundo (Albertus Magnus) 105
De celo et mundo (İbn Sīnā’ya atfedilen, tercüme
Dominicus Gundissalinus) 141
De compositione astrolabii (Hermannus Contractus)
102
De crepusculis et nubium ascensionibus (İbn Muʿāẕ)
31
De divisione philosophiae (Dominicus Gundissalinus)
141, 142; ayrıca bkz
...

De essentiis (Hermannus Dalmata)140
De iride et radialibus impressionibus (Dietrich,
Freibergli) 56
De melancholia (ConstantinusAfricanus’un intihali) 93
De mensura astrolabii (Gerbert) 135, 156
De mensura astrolabii (Hermannus Contractus) 136
De multiplicatione et divisione numerorum (Joseph
Sapien veya Hispanus) 134
De processione mundi (Dominicus Gundissalinus) 142
n
...
İḥṣāʾ el-ʿUlūm
De Thiende (Simon Stevin) 67
De triangulis omnimodis (Johannes Regiomontanus)
35, 160
De utilitatibus astrolabii (Gerbert) 135
De variolis et morbillis (Rhazes, tercüme Cremonalı
Gerhard) 95; ayrıca bkz
...
el-Cederī ve-el-Ḥaṣbe)
K
...
/11
...

Détermination géographique de la situation et de l’étendue des différentes parties de la terre (G
...

Divinia commedia «İlahi Komedya» (Dante) 46, 105

E
Éclaircissemens géographieques sur la carte de l’Inde
(Jean-Baptiste Bourguignon d’Anville) 109
K
...
el-Eġānī (Ebū el-Ferec el-İṣfehānī) 24, 88
Ein newe Reyssbeschreibung auß Teutschland Nach
Constantinopel und Jerusalem (Salomon Schweigger)
74
Ekbernāme (Ebū el-Faḍl ʿAllāmī) 78
«Elementler» (Öklid) bkz
...
el-Uṣūl
K
...
Esrār el-Belāġa (ʿAbdulḳāhir el-Curcānī) 33, 52
Essais sur l’histoire de la géographie ou sur son origine,
ses progrès et son état actuel (Robert de Vaugondy)
133 n
...
el-Evṭān ve-l-Buldān (el-Cāḥiẓ) 18 n
...
el-Fevāʾid fī Uṣūl ʿİlm el-Baḥr ve-l-Ḳavāʿid (İbn
Mācid) 71, 72
Fıḳh el-Ḥisāb (İbn Munʿim) 55
K
...
, 23, 175 n
...

Futūḥ el-Buldān (el-Belāzurī) 176 n
...

İsḥāḳ, Constantinus Africanus’un intihali) 93
γεωγραϝική ύφήγησις «Ptoleme Coğrafyası» 11, 38, 43,
106, 107, 115, 119, 120, 122, 132
Geographia et hydrographia reformata (G
...

Geographie Nubiensis (el-İdrīsī) 101, 108; ayrıca bkz
...

Nüzhet el-Müştāḳ fī İḫtirāḳ el-Āfāḳ
Geometria (Gerbert?) 135

H–Ḥ
el-Hādī li-eş-Şādī (el-Meydānī) 40
K
...
fī Heyʾet el-Ālem (İbn el-Heysem) 25
Ḥibbur ha-Meşiḥa ve-ha-Tişboret (Abraham bar Ḥiyya
alias Savasorda) 141
Historia veya Chronica Pseudo-Isidoriana (Aḥmed erRāzī) 101

I – ʿİ
el-ʿİber ve-Dīvān el-Mübtedeʾ ve-el-Ḫaber (İbn Ḫaldūn)
63
K
...

İḥṣāʾ el-ʿUlūm (el-Fārābī) 89, 141
İʿlām el-ʿİbād fī Aʿlām el-Bilād (Muṣṭafā b
...
el-İstibṣār fī-mā Tudrikuhu el-Ebṣār (el-Ḳarāfī) 148
K
...
πρόχειροι κανόνες
χαρπός (Pseudo Ptoleme) 4
Ḳānūn (ez-Zerḳālī) 103, 140
el-Ḳānūn el-Mesʿūdī (el-Bīrūnī) 25, 26, 110
el-Ḳānūn fī eṭ-Ṭıbb (İbn Sīnā) 32 50, 96, 144
Kelīle ve-Dimne (Burzūyeh, tercüme İbn Muḳaffaʿ) 8,
154
Keşf el-Beyān ʿan Ṣıfāt el-Ḥayavān (el-ʿAvfī) 73
Keşf el-Maḥcūb min ʿİlm el-Ġubār (Ebū el-Ḥasan elḲaleṣādī) 68
el-Kevākib ed-Durriyye fī Vaḍʿ el-Bingāmāt ed-Devriyye
(Taḳiyyeddīn) 75

216

D İ Z İ N

el-Kitāb (Sībeveyh) 10
Kitāb-ı Baḥriyye (Piri Reis) 76
Kunnāş (Ahron) 4
el-Kunnāş el-Melekī (ʿAlī b
...
Kāmil eṣ-Ṣınāʿa eṭ-Ṭıbbiyye

L
Latitudo et longitudo regionum sicut continetur in Libro
alg’alien (muhtemelen 14
...
el-Ḳānūn fī eṭ-Ṭıbb
Liber completus artis medicinæ, qui dicitur regalis dispositio hali filii abbas
...
el-ʿAbbās el-Mecūsī,
tercüme Antakyalı Stephanus) 91; ayrıca bkz
...
K
...
İsḥāḳ, tercüme Constantinus
Africanus) 93; ayrıca bkz
...
ʿAşr Maḳālāt
Liber divisionis (Rhazes, tercüme Cremonalı Gerhard)
95; ayrıca bkz
...
et-Teḳāsīm
Liber embadorum (Tivolili Plato) 141
Liber introduction in medicinam (Ḥuneyn b
...
el-MudḪal ilā
eṭ-Ṭıbb
Liber Mamonis (Antakyalı Stephanus) 151
Liber medicinalis ad Almansorem (Rhazes, tercüme
Cremonalı Gerhard) 95; ayrıca bkz
...
el-Manṣūrī fī
eṭ-Ṭıbb
Liber pantegni (el-Mecūsī, Constantinus Africanus’un
intihali) 22, 22 n
...
, 151; ayrıca bkz
...
K
...
Alfons’un emriyle)
44, 65

M
el-Maḫzūn fī Cāmīʿ el-Funūn (anonim, 8
...
yüzyıl?)
63 n
...

K
...
el-Manṣūrī fī eṭ-Ṭıbb (Ebū Bekir er-Rāzī) 95
Mappae clavicula (Bathlı Adelard) 98 n
...
el-Maṣādir (ez-Zevzenī) 40
Materia medica (Dioskurides) 19
Memoir of a map of Hindoostan or the Mogul Empire
(James Rennell) 111, 112 n
...

«Meʾmūn Coğrafyası» 38
Menāhic el-Fiker ve-Mebāhic el-İber (el-Vaṭvāṭ) 62
K
...
İsḥāḳ) 96;
ayrıca bkz
...
el-Mesālik ve-el-Memālik (Ebū ʿUbeyd er-Bekrī) 32
K
...
Friedrich için) 154
el-Muʿādelāt (Şerefeddīn eṭ-Ṭūsī) 35
el-Muʿālacāt el-Buḳrāṭiyye (Ebū el-Ḥasan aṭ-Ṭaberī) 22
K
...
İsḥāḳ) 96
K
...
el-Muḥīṭ (Sīdī ʿAlī) 81
el-Muḳaddime (İbn Ḫaldūn) 55 n
...

Mukātebāt-i Raşidī (Reşīdeddīn Faḍlallāh) 158 n
...
,
101, 107
K
...

Nihāyet el-Ereb fī Funūn el-Edeb (en-Nuveyrī) 62
Nihāyet el-Īcāz fī Dirāyet el-İʿcāz (Faḫreddīn er-Rāzī)
52
Das Nord- und Oestliche Theil von Europa und Asia (J
...
, 177 n
...


R
Rafʿ el-Ḥicāb (İbn el-Bennāʾ el-Marrākuşī) 54, 55
Regiæ Scientiarum Academiæ historia (Jean Matthieu
de Chazelles) 109 n
...
es-Sāmī fī el-Esāmī (el-Meydānī) 40
K
...

K
...
eş-Şekl el-Ḳaṭṭāʿ (Naṣīreddīn aṭ-Ṭūsī) 42, 160
K
...
, 90, 95
eş-Şukūk ʿalā Baṭlamiyūs (İbn el-Heysem) 171 n
...
ʿAlī b
...
ʿAlī
eş-Şeḳūrī) 57
Taḥḳīḳ mā li-el-Hind (el-Bīrūnī) 33, 62, 173 n
...

Taʾrīḫ el-Eṭıbbāʾ (İsḥāḳ b
...
Aḫbār er-Rusul ve-lMulūk (eṭ-Ṭaberī) 18, 52
Taʾrīḫ Muḫtaṣar ed-Duvel (İbn el-ʿİbrī) 153 n
...

et-Taṣrīf li-men ʿAcize ʿan et-Teʾlīf (ez-Zehrāvī) 22, 96,
144
τέχνη ατρική (Galen) 143
Tehāfut el-Felāsife (el-Ġazzālī) 171
K
...
Tenḳīḥ el-Menāẓir li-zevī el-Ebṣār ve-l-Baṣāʾir
(Kemāleddīn el-Fārisī) 56
Tenksūḳnāme-i Īlḫānī der Funūn-i ʿUlūm-i Ḫitāʾī
(Reşīdeddīn Faḍlallāh) 58
Tevārīḫ Sinī Mulūk el-Arḍ ve-el-Enbiyāʾ (Ḥamza b
...
ʿĪsā) 32
Theorica planetarum (Cremonalı Gerhard) 54, 103
Theoricæ novæ planetarum (Georg Peurbach) 34, 54
K
...
et-Taṣrīf li-men ʿAcize ʿan
et-Teʾlīf
et-Tuḥfe eş-Şāhiyye fī el-Heyʾe (Ḳuṭbeddīn eş-Şīrāzī) 48
eṭ-Ṭuruḳ es-Seniyye fī el-Ālāt er-Rūḥāniyye
(Taḳiyyeddīn) 75
Türkisches Tagebuch (Stephan Gerlach) 74

218

D İ Z İ N

U – ʿU – Ü

Y

el-ʿUmde el-Kuḥliyye fī el-Emrāḍ el-Baṣariyye (Ṣadaḳa
b
...
Ḳusṭanṭīn el-Menbicī)
61
K
...
el-Usṭuḳusāt, Elementler (Öklid) 13, 27,
42, 138, 144
Uyūn el-Anbāʿ fī Ṭabaḳāt el-Eṭibbāʾ (İbn Ebī Uṣaybiʿa)
51, 171 n
...
İsḥāḳ,
tercüme Constantinus Africanus) 96; ayrıca bkz
...
el-Vāfī bi-el-Vefeyāt (eṣ-Ṣafedī) 55 n
...
, 124 n

---

Title: İslamic Sciences - Fuat Sezgin
Description: islamic sciences and Technical

Buy These NotesPreview